تاملی در انجام کار خیر

﴿وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (آل‌عمران،  آیة 104)

خیر خواهی شیوه پیغمبریست    پیـــرو راهش یقین مولاعلیست
حرف نیكو، راه نیكـو سیــرتش    بـاقیــات و صالحــات از همــتش
مهر دیدن راه ها امـا بــه خیــر    راه مـردم را نمـودنــد پاك سیــر
بر جهادی خوش نمودندرهنمون   جنتـــی دادند نشان بر مــؤمنـون
موعظه در كار كردند ابتـــكار     آن نصیحت ها بهــشت آورد بــار
از سلامت دم زدند درطول كار   عاقبــت ســر زنـدگی شد افتـخار
حرف قرآن راه بنمـودند راست   آن صـــراط مستقیـم راه خـداست
مشكل مردم به حكمت برطرف    فكر نیكــــو راهشان در هر هدف
باز دیدند حُسـن خُلقی را عیان    حُـسـن اخـــلاق نكــو كـردند بیـان
درس دادندمسلین از روی علم    تاكه مشكل حل كنند از روی حلم
گر نظــر دادنــد كاری خیر بود    آن رسولان حــرفشان آورده سود

منصور مقدّم

﴿مَثَلُ ما يُنْفِقُونَ في‏ هذِهِ الْحَياةِ الدُّنْيا كَمَثَلِ ريحٍ فيها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لكِنْ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾
«داستان آنچه [كافران‏] در اين زندگى دنيا انفاق مى‏كنند، مانند بادى آميخته با سرمايى سخت است كه [به‌عنوان مجازات‏] به كشتزار قومى كه بر خود ستم كرده ‏اند برسد و آن را نابود كند؛ و خدا به آنان ستم نكرده است، ولى آنان به خويشتن ستم مى‏‌‌ورزند» ( آل‌عمران، آیة 117).

پی نوشتها:
1, سوره آل عمران، آیه 104.
2, غرر الحکم، ج 2، ص 592.
3, سوره آل عمران، آیه 117.

بخش اول: جایگاه «خیر» در قرآن و احادیث

واژه «خیر» در قرآن

ویژگی های کار خیر در آیات قرآن

شاخصه های کار خیر بر اساس آیات قرآن را می توان چنین طبقه بندی کرد:

قرب الهی:

نتیجة کار خیر؛ قرب الهی: ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَيْرٌ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ ﴾ (بقره، آیة 103)، ﴿لكِنِ الَّذينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرار﴾ (آل‌عمران، آیة 198).

گاه فکر می‌‌کنیم کارهایی که انجام داده‌‌ایم بی‌‌اثر بوده یا چون کم بوده است، اجر و قرب الهی را در پی ندارد؛ درصورتی‌‌که چنین نیست؛ همین نیکی‌‌هاست که پیش خداوند قرب و اجر دارد؛ مثلاً اگر در یک خیابان ایستاده‌‌اید و به یک نفر نشانی جایی را می‌‌دهید، این خود یک کار خیر است. شما با این کار توانسته‌‌اید مشکلی از یک  بندة خدا حل کنید. به این آیه توجه کنید: ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ﴾ (بقره، آیة 110). تصور نكنيد كارهاى نيكى كه انجام می‌‌دهيد و اموالى كه در راه خدا انفاق مى‏ كنيد از بين مى ‏رود، خیر، «آنچه از نيكي ها از پيش مى‏ فرستيد، آن‌ها را نزد خدا (در سراى ديگر) خواهيد يافت».

تعریف خیر

تاکید بر انجام کار خیر

پيامبر خدا(ص) فرمودند: «عمر خود را در كار نيك صرف كنيد و خود را در معرض نسيم‌‌هاى رحمت الهى قرار دهيد. همانا خداوند، نسيم‌‌هاى رحمتى دارد كه به هر كس از بندگانش بخواهد با آن‌ها بهره می‌‌دهد. از خداوند بخواهيد كه عيب‌‌هاى شما را بپوشاند و هراسِ شما را به ايمنى بَدَل سازد» (معجم الکبیر: 1/250/720).

•     « أَوْحَيْنَآ إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَ » (12)
•     وَ افْعَلُواْالْخَيْرَ» (13)
•     وَ ما يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَ اللَّهُ عَليمٌ بِالْمُتَّقينَ (14)

انجام کار خیر؛ منفعت شخصی

امر به معروف، همراه خیر و نیکی

تشویق به خوبی ها

تشویق به خوبی‌‌ها: ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبير﴾ (بقره، آیة 271)، ﴿إِنْ تُبْدُوا خَيْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا قَديراً﴾ (نساء، آیة 149).

انفاقِ علنى، سبب تشويق ديگران و رفع تهمت بُخل از انسان می شود و تبليغی عملى  برای دین مبین اسلام است‏. نکتة تربیتی آیات آن است که باید خوبى‏ها را تشویق بود و بدى‏ها را عفو کرد: ﴿إِنْ تُبْدُوا خَيْراً ... أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوء﴾. (24)

آگاهی خداوند از عملکرد انسان

تجلی خیر در اَعمال و رفتار انسان

 ارزش كارها به اخلاص است؛ ولی  انجام هر كار خير به‌صورت پنهانى و محرمانه، نشان اخلاص نيست، شايد خود، تظاهر باشد. خدمت به جامعه، دعوت به نيكوكارى و همزيستى مسالمت‌‌‏آميز، خود، سبب  تجلّی رفتار خیر در جامعه می‌‌شود و اجر عظيم از جانب خداوند را در پی خواهد داشت: ﴿نُؤْتيهِ أَجْراً عَظيما﴾ (نساء، آیة 114).

اخلاق در کار خیر

آثار بهره مندى از خير

    افزایش ایمان: پس از انجام کار خیر، شور و شعفی خاص در فرد خیّر بهوجود می‌‌آید؛ زیرا هم توانسته است کار خیری انجام دهد و هم برادر مؤمن خود را خوشحال کند. ازاین‌رو، از خدای خود تشکر می‌‌کند که به وی توانایی انجام آن کار را داده است. ازسوی‌دیگر، فرد نیازمند نیز از این‌که خدای تعالی به او کمک کرده و مشکلش را حل کرده است از خدای خود قدردانی می‌نماید و تمام نیروی خویش را صرف رضای خداوند می کند.
     فریفته‌نشدن به جاه و مقام: در کار خیر مهم نیست که دارای چه شخصیت یا مقام اجتماعی باشیم، مهم آن است که بتوانیم کار خیر انجام دهیم و فریفتة جاه و مقام خود نشویم؛ زیرا فریفتگی، زمینهساز کفر در فرد میشود: ﴿أَيُّ الْفَريقَيْنِ خَيْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِيًّا﴾ (مریم، آیة 73).
    رستگارى: رستگاری فرد در گرو انجام کار خالصانه است: ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذينَ يُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (روم، آیة 38).
    هدايت ويژه: انجام کار خير، موجب برخوردارى انسان از هدايت‌‌هاى ويژة خداوند و پذيرش معارف دين به‌صورت وسیع می‌‌شود: ﴿وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُم‏﴾ (انفال، آیة 23).

    رسیدن به رحمت الهی: احسان، زمينه‌‌‏ساز دريافت رحمت الهى است و بدون آن، انتظار رحمت، بى‏جاست: ﴿أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُون‏﴾ (زخرف، آیة  32).

  بهره مندی از همۀ خیرات: ايمان به خدا، زمينه‌ساز بهره‌‌مندى از همة خيرات است: ﴿لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون‏﴾ (توبه،  آیه 88)، ﴿يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ في‏ أَيْديكُمْ مِنَ الْأَسْرى‏ إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ في‏ قُلُوبِكُمْ خَيْراً يُؤْتِكُمْ خَيْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم‏﴾ (انفال، آیة 70).
   سعادت ابدی با انجام کمترین کار خیر: حتی کارهای کوچک خیر نیز می‌‌تواند باعث سعادت انسان‌‌ها شود. مردم می‌توانند با انجام كمترين کار خير به سعادت برسند: ﴿إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْراً يُؤْتِكُمْ خَيْراً﴾ (انفال، آیة 70).
    تعقّل: بهره‌‌مندى از خير زمينة انديشه و تعقّل افراد را فراهم می‌‌آورد. اندیشه و تعقّل یکی از پاداش‌‌های نامحدود و تصورناپذیر الهی است که خداوند به افراد خیّر عطا می‌کند: ﴿... وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى‏ أَ فَلا تَعْقِلُون﴾‏ (قصص، آیة 60).

بازیابی کارهای خیر در آخرت

خیر» در احادیث

اهميّت دادن به نيكى

آسانى و سنگينى كار نيك

پاداش نیّت خیر

آرامش پس از انجام کار خیر

بخش دوم: جایگاه «انفاق» در قرآن و احادیث

الف) انفاق در قرآن

قرآن کریم افق‌‌های تازه‌ای فراروی نیکوکاران می‌‌گشاید تا مفاهیمی بدانها ارائه دهد که زمینه‌‌ساز تهذیب و پاکیزه‌نمودن دل‌‌هایشان گردد  و با  تجمیع رحمت و انجام وظیفة بندگی در برابر خدای عزّوجلّ، از اجر و پاداشی مضاعف بهره‌مندشان گرداند. تا زمانی که خداوند برای بنده‌‌اش خوبی می‌‌خواهد، نتیجه‌‌ای سرشارتر عاید او می‌‌گردد و از آن پس، پاداش کسانی را که بخواهد چند برابر می‌کند (انسان، آیات 8 و 9).

عناصر انفاق

• در انفاق بايد ميانه‌‌رو باشيم: «مِمَّا رَزَقْناهُمْ»؛ «مِمَّا» یعنی «مِن ما» و يكى از معانى «من»، «بعض» است؛ يعنى بعضى از آنچه روزى كرده‌ايم - نه همه را - انفاق مى‌‌كنند.
• از هرچه خداوند عطا كرده (علم، آبرو، ثروت، هنر و...) به ديگران انفاق كنيم: «مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ». امام صادق(ع) مى‏ فرمايد: از آنچه به آنان تعليم داده ‏ايم، در جامعه نشر مى‏ دهند.»
• انفاق بايد از مال حلال باشد؛ چون خداوند رزق‏ هر كس را از حلال مقدّر مى‏ كند: «رَزَقْناهُمْ».
• آنچه داريم از خداست؛ مى‏ توانيم بخشی از آن را انفاق كنيم. با انفاق‌كردن مغرور نشويم: «مِمَّا رَزَقْناهُمْ» (بقره، آیة 2).

فرمـوده مـولایم عـلی، خیـر الامـور اوسطـها               افـراط و تـفریـط آورد، بـر اهـل عـالـم هـر بـلا
راه سعادت بر همه، اینجا مشخص می شود               گـردد گـدایـان پـادشاه، از این حـدیث مرتضی
      اعجاز گردد زین سخن، گر بشنوی آداب آن          در عرصه های بی هدف، هرگز مکن خود را فدا
     بیهوده عمرت می رود، بر بادهای بی طرف               چون عقدهُ آتشفشان، ریزد به سر سنگ جفا
تندی و کندی میزند، هر آدمی را بر زمین پس            باید از مولا علی، خواهی دهد دستت عصا
این خوشه ها را جعفری، با عشق پیدا کرده است            بشنو دوباره از علی، خیر الامور اوسطها

محمدرضا جعفری

• آنچه را خود دوست مى‏دارى انفاق كن، نه آنچه را كه بينوايان دوست مى‏دارند: «مِمَّا تُحِبُّونَ»، نه «ممّا يحبّون».
• در انفاق نه افراط و نه تفريط، تنها بخشى از آنچه را دوست دارى، انفاق كن.
• در انفاق، اصل كيفیت است، نه كمّیت: «مِمَّا تُحِبُّونَ».
• يگانه راه رسيدن به مقام نيكوكاران، انفاق خالصانه از دارایی‌هایی که به آن‌ها علاقه‌مندیم.

• مهم انفاق است، حتّى اگر اندك باشد: «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‏ءٍ». آرى، يك برگ زرد روى آب، مى‏ تواند كشتى صدها مورچه شود.
• حال كه خداوند انفاق ما را مى ‏بيند، چرا در كمّ و كيف آن كوتاهى كنيم.
• بياييد بهترين‏ها را انفاق كنيم.
• پیامبر(ص) فرمودند: «هر كه دوست دارد چيزى را پس آن را در راه خدا صرف كند، حق سبحانه در روز قيامت گويد كه بندگان در دنيا مكافات مي‌‌كردند ميان يكديگر به نيكويى، امروز من مكافات كنم تو را به بهشت.»
• انفاق مهم است، نه مقدار انفاق: «ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ».
• انفاق، تنها با مال نيست. از هر نعمتى كه خدا به انسان داده است، مى‏توان انفاق كرد: «ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ».

اصول اخلاقی انفاق

انفاق چگونه باید صورت گیرد؟

• مال و دارايى دنيا در دست افراد باايمان، مایۀ خير است: ﴿من خير﴾.
• انفاق، شامل كارهاى كوچك و بزرگ مى‏ شود: ﴿من خير﴾.
• انفاق بايد از چيزهاى خوب و مرغوب باشد: ﴿من خير﴾.
• انفاق، تنها در امور مالى نيست، هر نفع و بهره‏ اى را در برمی‌‌گيرد: ﴿من خير﴾.
• بهترين کسان برای انفاق، والدين و بستگان هستند: ﴿فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ﴾.
• انفاق به خويشان، ماية استحكام پيوندهاى خانوادگى و انفاق به ديگران، سبب جبران كمبودهاى مالى و عاطفى نيازمندان و برطرف نمودن اختلاف طبقاتى است: ﴿فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ﴾.
• عمل صالح، هرگز ضايع نمى‏ شود؛ خواه آشكار صورت گيرد، خواه مخفيانه؛ خواه كم باشد، خواه زياد: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾.
• ايمان به آگاهى خداوند از عمل ما، بهترين مشوّق است: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾.

انگیزه انفاق: معاد و قیامت

اگر انسان، مرگ و قيامت را باور كند، آسان و راحت انفاق خواهد کرد. قرآن، چندين‌بار براى ايجاد انگيزة انفاق، مسئلة معاد و قيامت را مطرح كرده است. ازجمله در سورة بقره، آية 254 مى‏ فرمايد: ﴿أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ﴾؛ «از آنچه به شما داده ‏ايم، پيش از آن كه قيامت فرارسد كه دوستى و دادوستد و شفاعتى در كار نيست، انفاق كنيد.» «مِمَّا رَزَقْناكُمْ»، بيانگر اين حقيقت است كه همة اينها از ناحية خداوند است و «چند روزى اين امانت نزد ماست». بنابراين، بخل‌ورزيدن بی‌معناست.

شرایط انفاق: چه کسانی انفاق می کنند؟

خداوند می‌‌فرماید: «کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌‌کنند، سپس به‌دنبال انفاقى که کرده‌‌اند، منّت نمی‌‌گذارند و آزارى نمی‌‌رسانند، پاداش آن‌‌ها نزد پروردگارشان است. علاوه بر این، نه ترسى بر آن‌هاست و نه غمگین می‌‌شوند.» از این آیه به‌خوبى استفاده می‌‌شود که انفاق در راه خدا درصورتى در پیشگاه پروردگار پذیرفته می‌‌شود که منّت یا رفتاری که موجب آزار و رنجش نیازمندان است، به‌دنبال آن نباشد. بنابراین، کسانى که در راه خداوند بذل مال می‌‌کنند ولى به‌دنبال آن منّت می‌‌گذارند یا کارى که موجب آزار و رنجش است انجام می‌دهند، درحقیقت با این عمل ناپسند، اجر و پاداش خود را از بین می‌‌برند.

انفاق در سوره هل اتی

1. خیربودن؛ بدون محدودیت زمان و مکان: ﴿یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ﴾.
    امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) از طعامی که در اختیار داشتند، انفاق کردند.

2. دوست‌داشتن مالی که انفاق می‌کند: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ﴾.
    امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) طعامی را که دوست داشتند به فقیر و اسیر دادند.

3. رضای خداوند، بدون انتظار تقدیر و تشکر از دیگران: ﴿لِوَجْهِ اللَّهِ﴾.
    امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) طعام را فقط و فقط برای رضای خدا به یتیم دادند.

4. انفاق نه برای دلسوزی، بلکه برای رضای خدا: ﴿لِوَجْهِ اللَّهِ﴾.
    طعامی را که امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) به یتیم دادند، صرفاً برای رضای خدا بود، نه از سر دلسوزی یا جلب توجه. امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) بر این نکته تأکید دارند که طعام را فقط برای رضای خدا می‌‌دهند.

5. انفاق، بدون هیچ انتظاری: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلَا شُكُورًا﴾.
    در این‌جا ضمیر «كُمْ» به طعام بازمی‌‌گردد. امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) می‌فرمایند ما این طعام را برای رضای خدا به شما می‌‌دهیم و از شما هیچ‌‌گونه تشکر و جزایی نمی‌‌خواهیم. آن‌ها منتظر نبودند که از آنان  تشکر و تقدیر شود، بلکه معتقد بودند برای خدا این کار را انجام می‌دهند.

6. انفاق خالصانه؛ تبلیغ الهی: ﴿انَّمَا﴾.
    حضرت علی(ع) ادعایی برای طعام دادن به مسکین نداشت، بلکه فقط برای رضای خدا این‌‌کار را انجام داد و خداوند عمل ایشان را تبلیغ کردکه  تبلیغی دائمی و همیشگی است.

فواید انفاق

• مانع هلاکت اجتماع است: بقره، آیة 195.
• سبب زیادی مال می‌‌شود: بقره، آیة 261.
• سبب جایگزینی مال می‌‌شود: سبا، آیة 39.
• روح فداکاری در انسان ایجاد می‌‌کند: بقره، آیة 272.
• باعث آمرزش گناهان و فزونی مال است: بقره، آیة 268.
• خداوند به انفاق انسان‌‌ها آگاه است: آل‌عمران، آیة 92.
• آنچه در راه خداوند انفاق شده، پس داده می‌‌شود: انفال، آیة 60.
• باعث تقرّب به خداوند است: توبه، آیة 99.
• انفاق نزد پروردگار ثبت می‌‌شود: توبه، آیة 121.
• نفس را تزکیه می‌‌کند: توبه، آیة 103.

ب) انفاق در احادیث

کمک‌‌های مردمی در فرهنگ اسلام، اهمیتی والا دارد. نه تنها کمک به نیازمندان، بلکه هرگونه کمک به کارهای خیر و فعالیت‌‌های مثبت اجتماعی، اعم از ساختن مدرسه، درمانگاه، جاده، مراکز فرهنگی، مساجد و مانند آن‌ها، در مفهوم انفاق فی سبیل‌الله مندرج است. انفاق از بهترین اعمال محسوب می‌‌شود و سرچشمة انواع برکات و آثار معنوی و مادی در دنیا و آخرت است.کافی است به روایات زیر که نمونه‌‌ای از بسیار است توجه کنیم.
بزرگترین نعمت:
امام علی(ع): «به‌راستى كه هزينه كردن اين مال در راه اطاعت خدا، بزرگ‌ترين نعمت است و خرج كردن آن در راه معاصى او، بزرگ‌ترين محنت (رنج)» (غررالحکم و دررالکلم، شرح جمال‌الدین خوانساری، ج 2، ص 489، ح 3392). 
خوشبخت ترین مردم:

ثواب انفاق:
پيامبر خدا(ص): «هر كه يك درهم در راه خدا بدهد، خداوند براي او هفتصد ثواب می‌نويسد» (شیخ طوسي، الأمالي، ص 183 ، ح 306).
اثر انفاق در قیامت:
پيامبر خدا(ص): «سرزمين قيامت سراسر (گرما) آتش است، مگر سايه مؤمن؛ زيرا صدقهاش بر او سايه مى‌‌افكند» (الکافی، ج 4، ص 3، ح 6).
ملعون ترین فرد:
امام صادق(ع): «ملعون است، ملعون، كسى كه خداوند مالى به او ببخشد و او از آن مال صدقه‌اى ندهد» (بحارالانوار، ج 96، ص 133، ح 67).

بخش سوم: «جایگاه خیر» در نهج البلاغه

خیرات در نهج البلاغه

اگر انسان‏ها را به مسافرانى تشبيه كنيم كه از محيطی كوچك و آلوده به‌سوى جهانى بزرگ و مملوّ از پاكى‏ها و نيكى‏ها در حركتند، چيزى به گزاف نگفته‏ايم. مسافرت واقعى، همين سفر است؛ سفری كه انسان از جهان پست و كوچك دنيا به‌سوى جهان والا و بى‏نهايت آخرت كوچ مى‏كند. تمام امورى كه در يك سفر معمولى دنيا از مكانى به مكان ديگر لازم است، در اين سفر نيز وجود دارد: زاد و توشه و مركب، مبدأ و مقصد، دليل راه، موانع و خطرات و احياناً راهزنان راه. دربارة زاد و توشه، قرآن مجيد با صراحت تمام آن را تقوا و پرهيزکارى، يعنى پرهيز از گناهان و اطاعت فرمان خدا و گرايش به تمام نيكي‌‌ها و پاكي‌‌ها معرفى مى‏كند. در نهج‌‌البلاغه نیز بارها دربارة «خیر» سخن گفته شده است.

درخواست از خداوند برای انجام کار خیر

انجام خیر بهترین عمل

«و چيزى نيكوتر از خير و نيكى وجود ندارد، جز پاداش آن. همه‌چيزِ دنيا، شنيدن آن بزرگ‌تر از ديدن آن است، و هر چيز از آخرت، ديدن آن بزرگ‌تر از شنيدن آن است. پس كفايت مى‏ كند شما را شنيدن از ديدن، و خبر دادن از پنهانى‏‌‌هاى آخرت. آگاه باشيد، هر گاه از دنياى شما كاهش يابد و به آخرت افزوده گردد، بهتر از آن است كه از پاداش آخرت شما كاسته و بر دنياى شما افزوده شود. چه بسا كاهش‌يافته‌‌هايى كه سودآور است، و افزايش‌داشته‏ هايى كه زيان‌‌آور است. همانا به آنچه فرمان داده شديد، گسترده ‏تر از چيزى است كه شما را از آن بازداشتند، و آنچه بر شما حلال است، بيش از چيزى است كه بر شما حرام كرده‌‌‏اند. پس آنچه را اندك است براى آنچه كه بسيار است، ترك كنيد، و آنچه را بر شما تنگ گرفته‏ اند، به‌خاطر آنچه شما را در گشايش قرار دادند، انجام ندهيد. خداوند روزى شما را ضمانت كرده و شما را به كار و تلاش امر فرموده، پس نبايد روزىِ تضمين‌شده را بر آنچه واجب شده مقدّم داريد؛ با اين‌كه به خدا سوگند، آنچنان نادانى و شك و يقين به‌هم آميخته است كه گويا روزىِ تضمين‌شده بر شما واجب است، و آنچه را كه واجب كرده ‏اند، برداشتند» (نهج‌‌البلاغه، خطبة 114).

• بهترین نیکویی در این جهان، خیر و نیکی‌کردن به مردم است.
• پس از انجام خیر و نیکی، بهترین عملی که فرد خیّر صاحب می‌‌شود، پاداش آن است.
• نهی از فکرکردن به کاهش مال یا دارایی درصورت انفاق.
• فرستادن عمل خیر برای آخرت و سودآور بودن آن برای انسان.
• پاداش الهی در آخرت.
• تضمین روزی الهی.

پایداری نام نیک توسط پروردگار

انواع نیکی از دیدگاه امام علی علیه السلام

از دیدگاه امام علی(ع)، دو نیکی می‌‌توان تعریف کرد: نیکی که در راه غیر خدا انجام و به کسی که استحقاق ندارد نیکی شود و نیکی که در راه خدا انجام می‌‌شود. امام علی(ع) دربارة کار خیر کسانی  که در راه غیر خدا نیکی نمایند می‌‌فرماید: «كسى كه در غير راه حق نيكى كند و به كسى كه استحقاق ندارد بخشش نمايد، چيزى نصيبش نمى‏شود جز تمجيد و ثناخوانى. و اين ستودن تا مادامى است كه به نادانان مى‏‌‌بخشد. به همين جهت، به او مى‏‌‌گويند چه دست بخشنده‌‌‏اى دارد؛ و اين در حالى است كه همين آدم از پرداخت حقوق واجب امتناع مى‏ورزد.» به‌عبارت‌دیگر، درصورتی‌که شخصی نیکی خود را در غیر مسیر الهی انجام دهد، فقط نادانان از او تقدیر و تشکر می‌‌کنند و هیچ خیر و نصیبی شامل وی نمی‌‌شود.

صاحب مال و ثروت چه کند

• بايد با اموالش صلة رحم كند.
• مهمانى‏ هاى شايسته و صحيح برپا كند.
• اسير و گرفتار را رهايى بخشد.
• به فقرا و مستمندان عطا كند.
• قرض مقروضين را ادا نمايد.
• با اموالش حقوق واجبش را بپردازد.
• با دادن صدقات، حوادث و پيشامدهاى ناگوار را از خود دفع كند.
• همة اين كارها را براى گرفتن پاداش الهى انجام دهد.
• با انفاق و احسان، رستگارى انسان در اين دنيا، رسيدن به شرف و بزرگوارى است و در آخرت وسيلة رسيدن به مدارج عالي بهشتی است (نهج‌‌البلاغه، خطبة 23).

بود اينهم از خطبه ‏هاى على            كه از فيض وى هست روشندلى‏
كه در آن بسى بر مساكين راه‏            دهد پند آن رهبر دين پناه‏
كه بر اغنيا رشك نارند هيچ            بتحقيق در اين سراى بسيچ‏
دگر داده دستور بر اغنيا            نكوشند هرگز به كار ريا
دگر فيض ديدار خويشان ز مهر            بيان كرده آن شاه خورشيد چهر
پس از حمد پروردگار وَدود            بجان شريف محمد درود
به تحقيق فرمان حق آنچه هست            مقدر فرود آيد اى حق پرست‏
همى جانب هر كس از هر گذر            به تعريف چون دانه هاى مطر
به يكباره از آسمان بر زمين            الا اى گرانمايه نيك بين‏
رسد قسمت هر كه بر دست وى‏            فراوان و اندك ز الطاف حى‏
هر آن چيز از روى حكمت خدا            بفرموده تعيين رسد هر كجا
در اينجا ز قرآن كتاب كريم‏            به تعريف نيكو گواه آوريم

عباس ایراندوست

احسان الهی به تمامی انسانها

بود اينهم از خطبه‏ هائى كه هست            چو خورشيد نورانى اى حق پرست‏
كه غرا و برجسته وى را لقب‏            بدادند دانشوران عرب‏
گرانمايه جان و شگفت آور است            بيان شهنشاه دين حيدر است‏
سزاوار باشد خدا را سپاس‏            كه بيرون بود قدرتش از قياس‏
بهر چيز در هر كجا چيره است            ز احسان و فضلش خرد خيره است‏
چه در آسمانها و چه در زمين            بهر چيز احسان و فضلش قرين‏
همانا كه بخشنده سود اوست‏            جواد است و فياض هر جود اوست‏
بلا او كند دفع اى نيكبخت            هر اندازه باشد بتعريف سخت‏
همانا بر احسان و انعام او            كه دائم دهد فيض از چار سو
كنم حمد او را گزارم سپاس            كه شكر است در حق پرستى اساس‏

***************************************
بما نزديك و با فضل است و احسان            بما او داده سود و برده خسران‏
ز هر ضرّ و ز بلوا او است كاشف‏            چو جان در جسم با هستى مرادف‏
كنم حمدش بر احسان و كرمها            بر آن جود و بر آن لطف و به نعمأ

عباس ایراندوست

نیکی کردن مساوی است با هدایت الهی

حضرت علی(ع) در یکی از خطبه‏‌‌هاى که در آغاز خلافتش بیان فرموده، چنین می‌گوید: «خداى تعالى كتاب هدايت‌كننده (مانند قرآن كريم براى بشر) فرستاد و خوب و بد را در آن بيان فرمود. پس، خوبى را راه برگيريد تا رستگار شويد و از بدى بركنار باشيد تا ره به مقصد يابيد. مردم، واجبات! واجبات! آن‌ها را به‌جاى آوريد تا شما را به بهشت برساند» (نهج‌البلاغه، خطبة 167).

چه مرد خدا در مقام رضا                           نبايد ز انصاف گردد جداز كارش
نكوئى عيان ميكند                                   بتحقيق حق را بيان ميكند
به نيكى كند خلق يزدان عيان ‏                ز رفتار خود آن گرانمايه جان‏
دگر آنكه خود طبق دستور دين‏             بكردار كوشد بصدق و يقين‏
چه آن كسكه در دهر رفتار  وی             ‏موافق نباشد بكردار وى
‏بود بى‏اثر پندش اى دين پناه              ‏چه خود سرزنش كرده او را اله‏
بدانسانكه فرموده خود در كتاب                  ‏بيانى گرانمايه‏تر ز آفتاب‏
نهايت ز هر خير و نيكى بدهرنكرده                   رها آن گرانمايه بهر
مگر آنكه آهنگ آن كرده است              ‏دل و جان بدان شيوه پرورد است‏
گمان را ز خوبى نكرده رها                        مگر آنكه قصدش بكرده بجا
بود كوشش آنكه در راه خير                  بهر سو نهد پاى از بهر سير
كه تا منتها مرتبت از نجات‏                         بدست آورد من جميع الجهات
‏گرفتم كه باشد ز راه گمان‏                       چنين است رفتار از آن نكته دان

عباس ایراندوست

کسی که شایستگی می‌‌یابد که خیرخواه باشد و مردم را به خیرخواهی دعوت کند، مسلّماً مشمول هدایت الهی قرار می‌گیرد و خداوند وی را به بهترین راه هدایت می‌‌کند و این مهم‌ترین پاداشی است که خداوند به افراد خیّر می‌‌دهد.

غرور، آفت کار خیر

امام علی(ع) می فرماید: «كسی كه عظمت خدا را مى‏شناسد، سزاوار نيست خود را بزرگ جلوه دهد. پس بلندى ارزش كسانى كه بزرگى پروردگار را مى‏دانند در اين است كه برابر او فروتنى كنند، و سلامت آنان كه مى‏‌دانند قدرت خدا چه اندازه است در اين است كه برابر فرمانش تسليم باشند» (نهج‌‌البلاغه، خطبة 166).

مشخصه های کار خیر در کلام امام علی (ع)

از امام(ع) پرسيدند: «خير» چيست؟ فرمود: «خوبى آن نيست كه مال و فرزندت بسيار شود، بلكه آن است كه دانش تو فراوان و بردبارى تو بزرگ و گران‌مقدار باشد و در پرستش پروردگار در ميان مردم سرافراز باشى. پس اگر كار نيكى انجام دهى، شكر خدا به‌جا آورى و اگر بد كردى، از خدا آمرزش خواهى. در دنيا جز براى دو كس خير نيست: يكى گناهكارى كه با توبه جبران كند و ديگر نيكوكارى كه در كارهاى نيكو شتاب ورزد» (نهج‌‌البلاغه، حکمت 95).

• بهترین خیر: دانش، بردباری فراوان و در پرستش خدا سرافراز بودن.
• تشکر بعد از انجام کار خیر: خداوند این توفیق را داده است که کار خیر را انجام داده‌ای.
• شتاب ورزیدن در کار خیر: مبادا کار خیر را به تأخیر بیندازی که این کار شیطان است.

بیناترین چشم‌، توجه‌کننده به نیکی

• سرعت در انجام کار خیر
• دقت در این‌که کار خیر کجا سرعت گیرد
• دقت در برزگداشت شخصِ حمایت‌شونده
• انجام عمل خیر پیش از مرگ

اصول بخشش و احسان در کلام امیر المومنین (ع)

منابع:

1. سوره انسان، آیات 8 و 9.
2. سوره بقره، آیه2.
3. سوره آل عمران، آیه 92.
4. سوره آل عمران، آیه 92.
5. سوره اسراء، آیه 39.
6. سوره آل عمران، آیه 92.
7. سوره ابراهیم، آیه 11 و سوره فاطر، آیه 29.
8. سوره بقره، آیه 264-265.
9. سوره اسراء، آیه 29.
10. سوره فرقان، آیه 67.
11. سوره بقره، آیه 272.
12. سوره بقره، آیه 195.
13. سوره بقره، آیه 261.
14. سوره سبأ، آیه 39.
15. سوره بقره،آیه 272.
16. سوره بقره، آیه 268.
17. سوره آل عمران، آیه 92.
18. سوره انفال، آیه 60.
19. سوره توبه، آیه 99.
20. سوره توبه، آیه 121.
21. سوره توبه، آیه 103.
22. غرر الحکم: 3392.
23. بحارالانوار: 96/117/9.
24. نهج البلاغه: الحکمه 123.
25. الکافی: 4/3/6 ، ثواب الاعمال: 169/9.
26. بحارالانوار: 96/133/67.
27. نهج البلاغه، خطبه 114.
28. نهج البلاغه، خطبه 119.
29. نهج البلاغه، خطبه 23.
30. پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ج 2.
31. پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ج 3.
32. نهج البلاغه، خطبه 166.
33. نهج البلاغه، حکمت 95.
34. ترجمه غرر الحکم و درر الکلم (محلاتی(، ج 1، ص 157.

بخش چهارم: مصادیق عینی انفاق و کار خیر از دیدگاه قرآن

احادیث فراوانی برآوردن حاجت مؤمن و رسیدگی به امور نیازمندان بسیارتاکید شده است در اینجا به احادیثی از میزان الحکمه جلد سوم اشاره شده است:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله

• هر كس براى برادر مؤمن خود حاجتى برآورد، چنان است كه همه عمرش را به عبادت خدا سر كرده باشد.
• هر كس يك نياز مؤمنى را روا سازد، خداوند نيازهاى فراوان او را روا سازد، كه كمترين آنها بهشت است

امام صادق عليه السلام

• هر كس يك نياز از برادر مؤمن خود را برآورده سازد، خداوند عزّ و جلّ در روز رستاخيز صد هزار نياز او را برآورد كه نخستين آنها بهشت است.
• هرگاه مسلمانى نياز مسلمانى را برآورد، خداوند تبارك و تعالى او را ندا دهد كه : پاداش تو به عهده من، و من به كمتر از بهشت براى تو راضى نمى شوم.

امام كاظم عليه السلام

• همانا مُهرهاى [تأييد] اعمال شما برآوردن نيازهاى برادرانتان و نيكى كردن به آنان در حدّ توانتان است، اگر چنين نباشد، هيچ عملى از شما پذيرفته نشود.

1. تولید و اشاعه علم

در دین مبین اسلام بر تولید علم تأکید فراوانی شده است؛ تا جایی که بعثت پیامبر اکرم(ص) که سرآغاز تابش نور اسلام بر قلب محمدی است با سفارش به دانش‌اندوزی آغاز شده است:
﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ *خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ* اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ *الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴾ (علق، 1 تا 5).
خداوند متعال در اوّلین آیه‌‌ای که پس از بعثت بر قلب پیامبر نازل می‌‌کند، نخست انسان را به تفکر در جهان فراتر از ماده و طبیعت و اندیشه دربارة خدا فرا می‌‌خواند و سپس او را به اندیشه دربارة آفرینش خودش دستور می‌‌دهد. پس از سفارش به دانش‌‌اندوزی نیز به ابزار نشر دانش، یعنی قلم، اشاره می‌‌کند و درحقیقت از او می‌خواهد فرآورده‌های علمی خود را با ابزار قلم نشر دهد و به نسل‌‌های آینده منتقل کند. اسلام انسان را هم به تولید علم و هم نشر آن به دیگران، سفارش کرده است.

• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (سبأ، آیة 28).
• ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِّمَّا كُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ قَدْ جَاءكُم مِّنَ اللّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُّبِينٌ﴾ (مائده، آیة 15).
• ﴿يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَيُخْرِجُهُم مِّنِ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ (مائده، آیة 16).
• ﴿رَّسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا﴾ (طلاق، آیة 11).

2. ازدواج

ازدواج ازجمله شئون زندگی است. ملاک در ازدواج، زیبایی، مال و ثروت یا شهوت و مقام نیست، بلکه رضای خدا و انجام سنّت پیامبر(ص) است. ازدواجی که بر این مبنا صورت گیرد، در قرآن دارای ویژگی‌‌هایی است، ازجمله:

• ﴿وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْواجِكُمْ بَنينَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾ (نحل، آیة 72).
• ﴿وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى‏ وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ في‏ كِتابٍ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ﴾ (فاطر، آیة 11).
• ﴿فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً يَذْرَؤُكُمْ فيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ﴾ (شوروی، آیة 11).
• ﴿عَسى‏ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً﴾ (تحریم، آیة 5).
• ﴿وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْمآءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً﴾ (فرقان، آیة 54).
• ﴿وَ أَنکِحُواْ الْأَیَامَی مِنکم وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکم وَ إِمَائکُم إِن یَکُونُواْ فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِه وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیم﴾ (نور، آیة 32).
• ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ (رعد، آیة 38).

• ﴿وَ مِنْ آياتِهِ انْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ انْفُسِكُمْ ازْواجاً لِتَسْكُنُوا الَيْها﴾ (روم، آیة 21).
• ﴿هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ انْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ﴾ (بقره،  آیة 187).

3. سرپرستي یتیمان

قرآن كريم و پيشوايان معصوم(ع)، امر سرپرستي كودكان يتيم را از بهترين و پسنديده‌‌ترين امور به حساب مي‌آورند و مؤمنان را در اين راستا راهنمايي و تشويق مي‌‌نمايند تا در جامعه، يتيمي آواره نماند و در پناه مؤمنان نيازهاي آن‌ها برطرف شود:
﴿... يَسْـَلُونَكَ عَنِ الْيَتَـمَي قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ﴾ (ماعون، آیات 1 و 2).

• ﴿أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُكَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِكَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ﴾  (ماعون، آیات 1 و 2).
• ﴿كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْكِینِ﴾ (فجر، آیات 17 و 18).
• ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینِ﴾ (بقره، آیة 83).
• ﴿لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینَ﴾ (بقره، آیة 177).

4. اکرام یتیمان

5. قرض الحسنه

خداوند در قرآن کریم، قرض‌الحسنه را از مصادیق برجستة کار خیر شمرده است؛ از آن‌جمله می‌‌توان به سورة بقره، آیة 245 و سورة تغابن، آیة 17 اشاره کردکه  قرض‌الحسنه را از اعمال نیکو و معرّف انسان‌‌های مؤمن دانسته است؛ انسان‌هایی که با ایمان سرشار وارد معامله با خدای خویش شده‌‌اند. در صفحات زرین کتاب الهی هر کجا که از قرض‌الحسنه سخن به عمل آمده است، به انفاق و پرداخت صدقه در راه خدا نیز سفارش و تأکید شده است. ازاین‌رو، می‌‌توان به این قاعدة کلی دست یافت که کار فی سبیل‌الله مصادیق فراوان و متعددی دارد که یکی از جلوه‌‌های زیبای آن، قرض‌الحسنه است.

پاداش قرض الحسنه

• ﴿وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ ميثاقَ بَني‏ إِسْرائيلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقيباً وَ قالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلي‏ وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ لَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبيلِ﴾ (بقره، آیة 245).
• ﴿إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾ (تغابن، آیة 17).
• ﴿مَن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾ (حدید، آیة 11).
• ﴿إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾ (حدید، آیة 18).

پی نوشت ها:
1. سوره علق، آیات 1-5.                                                                                       
2. سوره رعد، آیه 16.
3. سوره فاطر، آیات 19-21.
4. سوره سبا، آیه 28.
5. سوره مائده، آیه 15.
6. سوره مائده، آیه16.
7. سوره طلاق، آیه 11.
8.نحل،72
9.فاطر،11
10.شوروی11
11.تحریم،5.
12.فرقان؛54
13.نور،32
14.رعد،38.
15. سوره روم، آیه21.
16. سوره بقره، آیه 187.
17. سوره روم، آیه 21.
18. سوره ماعون، آیه 1 و 2.
19. سوره نساء، آیه 3.
20. سوره ماعون، آیه 1 و2.
21. سوره فجر، آیه 17 و 18.
22. سوره بقره، آیه 83.
23. سوره بقره، آیه 177.
24. سوره بقره، آیه 245.
25. سوره تغابن، آیه 17.
26. سوره حدید، آیه 11.
27. سوره حدید، آیه 18.

بخش پنجم: مصادیق عینی انفاق و کار خیر از دیدگاه روایات

احادیث فراوانی در برآوردن حاجت مؤمن و رسیدگی به امور نیازمندان نقل شده است. در اینجا احادیثی از جلد سوم کتاب میزان الحکمه نقل می‌کنیم:

1. توسعۀ علم در دنیای مجازی

عناصرحقایق ایمان

پیامبر(ص): «ای علی، سه چیز از حقایق ایمان است: بخشندگی در عین تنگدستی، داد مردمان را از خود دادن،آموختن علم به جویندة علم» (ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، ص 63).

پاداش علم آموزی

در دین مبین اسلام به علم آموزی اهمیت بسیار داده شده است؛ ازجمله می‌‌توان به روایت امام باقر(ع) اشاره کرد که حضرتش پاداش فراگیری دانش را این می‌‌داند که انسان آن را در میان دیگران رواج دهد و باعث ترویج علم صحیح در جامعه شود.

امام  باقر(ع) می‌‌فرماید: «آن کس که از شما دانش بیاموزد پاداش دارد؛ همچون کسی که به او می‌‌آموزد؛ و البته آموزگار را بر او برتری است. دانش را از دارندگان دانش فراگیرید و همانگونه که دانشمندان به شما آموختهاند، شما نیز به برادران خود بیاموزید» (محمدبن الحسن ابن فروخ الصفار، بصائر الدرجات، ص 4).

هدف از انتشار علم: رضای الهی

امام صادق(ع) می‌‌فرماید: «هر كس براى خدا دانش بياموزد و به آن عمل كند و به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمان‌‌ها به بزرگى ياد شود و گويند: براى خدا آموخت و براى خدا عمل كرد و براى خدا آموزش داد» (الذریعه (شرح اصول کافی)، ج 1، ص 56).

ضرورت انتشار مکتوب علم

در روایات به نشر کتاب و ترویج علم به‌صورت مکتوب بسیار اشاره و عاملی مهم برای انتشار علم شمرده شده است.
امام صادق(ع): «علم خویش را بنویس و میان برادرانت منتشر کن و هنگامی که مرگت فرارسید کتاب‌‌هایت را به ارث برای فرزندانت باقی بگذار؛ زیر زمانی پرآشوب خواهد آمد که مردم به چیز دیگری جز کتاب نتوانند اُنس یابند» (حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج 18، ص 56).

ضرورت پند دهی دانشمندان

امام جواد(ع) می‌فرماید: «دانشمندان، چون از پنددادن خودداری کنند، خیانت ورزیده‌‌اند؛ اگر گمراهی را ببینند و او را راهنمایی نکنند، یا مردهدلی را ببینند و او را زنده نسازند، بد کرده‌‌اند؛ زیرا خدای متعال در قرآن از ایشان پیمان گرفته است که به نیکی و به آنچه بدان فرمان رفته است فرمان دهند و از آنچه از آن ممنوع شدهاند دیگران را بازدارند، و این‌که در نیکی و پرهیزکاری مددکار یکدیگر باشند و در گناه و دشمنی مددکار نباشند» (کلینی، کافی، ج 8، ص 54).

2. ازدواج

تشکیل خانواده برای تربیت روحی انسان، ضروری است. انسان با تحمل مشکلات موجود در زندگی مشترک، تکامل می‌‌یابد. همسر، از نعمت‌‌های خداست و در چند جای قرآن به این نعمت تذکر داده شده است. در کافی روایت شده است که پس از ایمان، هیچ نعمتی از همسری که ایمان شخص را نگه دارد، بالاتر نیست. چنین همسری از آیات خدا و اسباب آرامش و اُنس مرد است. امام صادق(ع) در این‌باره می‌‌فرماید: «هر زن و مرد مؤمنی که با یکدیگر ازدواج کنند، فرشته‌‌ای از آسمان، عقد آنان را به این‌صورت اعلام کند: هان ای فرشتگان، خداوند فلان بانو را با فلان مرد تزویج کرد» (وسائل‌الشیعه، ابواب المقدمات، ب 1، خ  12).

همسر شایسته

رسول ‏خدا(ص) می فرماید: «بهترين متاع دنيا، زن شايسته است» (کنزالعمّال، ج 16، ص 278، حدیث 44451). 

بهترین سود مؤمن

امام باقر(ع) می‌‌فرماید: «‏بندة مؤمن سودى بهتر از همسر شايسته به چنگ نياورده است؛ همسرى كه شوهرش با ديدن او خوشحال شود و هرگاه از وى دور شود، در غيابش نگهبان خود و اموال او باشد» (بحارالانوار، ج 103، ص 217).

میانجیگری در ازدواج

پیامبر(ص) می‌فرماید: «هر کس در تزویج زن و مرد مؤمن بکوشد تا خدا آنان را با یکدیگر جمع کند، به هر گامی که بردارد یا کلمه‌ای که در این راه بگوید، ثواب یکسال عبادت دارد» (وسائل‌الشیعه، ابواب المقدمات النکاح، ب 1، خ 15).

3. ایتام

روایاتی كه از پیامبر اكرم(ص) و ائمة معصومین(ع) در این‌‌باره رسیده، فراوان است. در این احادیث، ضمن توصیه دربارة یتیمان، آثار نیك و اجر و پاداش عظیمی نوید داده شده است كه به ذكر چند نمونه از آن‌ها اكتفا می‌‌‌کنیم:

ورود به بهشت

برآورده شدن حاجت ها

پیامبر اكرم(ص) فرمود: «آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ (آنگاه فرمود:) بر یتیم ترحّم كن و دست محبّت بر سر او بكش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد» (کنزالعمّال، ج 3، ص 169، حدیث 6002).

ترفیع درجات و محو سیئات

در حدیثی از رسول اكرم(ص) می‌‌خوانیم: «سوگند به كسی كه جانم در قبضة قدرت اوست، هر مسلمانی كه سرپرستی یتیمی را به عهده بگیرد و به‌‌خوبی از عهدة ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبّت بر سر او بكشد، به عدد هر مویی كه از زیر دستش می‌‌گذرد، خداوند متعال یكدرجه مقام او را بالا می‌‌برد و یك ثواب در نامة عمل وی می‌‌نویسد و یك گناه از او كم می‌‌كند» (کنزالعمّال، ص 175، حدیث 6030).

امیرمؤمنان(ع) فرمود: «مرد یا زن باایمانی كه از روی مهربانی، دست خود را روی سر یتیمی بكشد، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می‌‌گذارد، یك ثواب برای او می‌‌نویسد» (ثواب الاعمال، ص 237).

4. قرض الحسنه

قرض‌‌الحسنه، آزمون الهی است؛ همان‌طور که نماز، زکات و جهاد آزمون‌‌های الهی هستند. در این عرصه است که درجة خلوص، مروّت و انسانیت افراد مشخص می‌‌شود. قرض‌‌الحسنه همانند انفاق، نشانة مهرورزی، همدلی و بیداری وجدان اجتماعی است و از ارکان مهم زندگی سعادتمندانة جامعه به‌شمار می‌‌رود. قرض‌الحسنه، همواره مورد توجه خاص ائمة معصومین(ع) بوده است. در این‌جا به برخی از روایات در این‌باره اشاره می‌‌کنیم:

برترى پاداش قرض بر صدقه‏

پیامبر(ص) میفرماید: «صدقه دادن ده پاداش دارد و وام دادن هیجده پاداش و پیوند با برادران دینى بیست پاداش و صلة رحم بیست و چهار پاداش» (بحارالانوار، ج 74، ص 311). 

 حمكت قرض دادن‏

 امام صادق(ع) می‌‌فرماید: «بر در بهشت نوشته است به عوض وام و قرض، هیجده پاداش و به عوض صدقه، ده پاداش داده مى‌‌شود؛ زیرا وام تنها به دست شخص محتاج مى‌‌رسد، ولى چه بسا كه صدقه به نیازمند نرسد» (بحارالانوار، ج 100، ص  138). 

قرض ندادن و محرومیت از بهشت‏

پیامبر(ص) می فرماید: «كسى كه برادر مسلمانش به او در گرفتن وام نیازمند باشد و بتواند به او وام بدهد و این كار را نكند، خداوند بوى بهشت را بر او حرام مى‏‌‌كند» (بحارالانوار، ج 100، ص  138).

پی نوشتها:
1. تحف العقول، ص 64
2. عده الداعی و نجاح الساعی. ابن فهد حلی، ص 63.
3. بصایر الدرجات، محمدبن الحسن ابن فروخ الصفار، ص 4.
4. الذریعه الی حافظ الشریعه (شرح اصول کافی، ج 1، ص 56.
5. وسایل الشیعه، حر عاملی، ج 18، ص 56.
6. کافی، شیخ کلینی، ج 8، ص 54.
7. ابواب المقدمات، ب1، خ 12.
8. کنز العمّال، حدیث 44451
9. بحارالانوار، ج 103، ص 217.
10. ابواب المقدمات النکاح، ب 1، خ 15.
11.  ازدواج در اسلام، حضرت آیت الله مشکینی، مرداد ماه 1366، دفتر نشر الهادی، ص 21-24.
12. قرب الاسناد، ص 45.
13. امالی صدوق، ص 318، مجلس 61، حدیث 15.
14. کنز العمّال، ج 3 ص 169، حدیث 6002.
15. کنز العمّال، ص 175، حدیث 6030.
16. ثواب الاعمال، ص 237.
17. بحارالانوار،311/74.
18. بحارالانوار: 138/100.

بخش ششم: مصادیق عینی کار خیر در اشعار

الف-علم در اشعار

اشعار امام علی (علیه السلام)

دانا که همیشه علم و حکمت ورزد                                 در چشم کشان به آنچه ورزد ارزد
 نادان که حسد از دل او سربرزد                                 پیوسته به کین اهل دانش بلرزد

***************************************
خواهی که شوی خلاصه نوع بشر                                باید که فراموش کنی نام پدر
در فضل و ادب کوش به میدان هنر                              از اهل کمال و معرفت گوی ببر

***************************************

اشعار حافظ:

خموش حافظ و این نکته های چون زر سرخ                               نگاه دار که قلاب شهر صراف است
مطرب از درد محبت عملی می پرداخت                                       که حکیمان جهان را مژه خون پالا بود
جز فلاطون خم نشین تراب                                                                سر حکمت به ما گوید باز
حافظ اگرچه در سخن خازن گنج حکمت است                                از غم روزگار دون، طبع سخن گزار گو
حافظ گرت ز پند حکیمان ملالت است                                     کوته کنیم قصه، که عمرت دراز باد
ارباب حاجتیم و زبان سئوال نیست                                           در حضرت کریم تمنا چه حاجت است
حافظ از چشمه ی حکمت به کف آور جامی                                        بو که از لوح دلت نقش به جهالت برود

حافظ، (سوره بقره، آیه 269)

***************************************

نصیحت می کنم با لحن نرمش                                         سلاح خواهی بجوی جانم ز دانش
چو خوش گفت پیغمبر نیک گو                                  از گهواره تا گور دانش بجوی
بجو دانش خودت را بی علل  کن                                 خودت دارای علم با عمل کن
دانش انسان را سعادت می خواهد                                  با حقیقت او را عادت می دهد
خودشناسی جان من از دانش است                               دید خاصی من از دانش است
بجوی دانش ز دانش حق شناسی                                   دعای کن به دستجردی عاصی

دیوان اشعار کاروان عشق، میرزا ابوالقاسم دستجردی

بوالعجب سوزیست سوز جهل نارش مشکل است                         آتش جان سوز نادانی شرارش  مشکل است
آدمی گر خوی حیوانی بگیرد ای عجب                                       بدتراز حیوان بباید گفت کارش مشکل است
علتی بدتر ز  نادانی نباشد در جهان                                               در مذاق اهل عرفان سازگارش مشکل است
ناخدای عقل باد کشتی توفیق را                                               بادبان جهل طوفان را کنارش مشکل است
آدمیت را بهاری هست از فصل خرد                                         بیخرد فصلی نمی یابد بهارش مشکل است
دود عجب و آتش خودخواهی و باد غرور                                      تا عجین شد با دم نخوت شرارش مشکل است
گر به دوش کوه افتد ثقل جهل نابکار                                    میزند فریاد واویلا که بارش مشکل است
از محبت رام شد بسیار از وحش و طیور                                     ای عجب آدم که سرکش شد مهارش مشکل است
تربیت نا اهل را گفتند همچون گردگان                                     بر سر گنبد نماند  مانده گارش مشکل است
گرچه عیسی شد فراری از دنایت ها  ولی                                     گر که نادانی ز خود باشد فرارش مشکل است
گر بود نا اهل فرزندی زنی وابسته ای                                        هم فرارش مشکل آید هم قرارش مشکل است
همسر سیمین عذاری شد چو محروم از خرد                             در دنایت همسرسیمین عذارش مشکل است

ثقل جهل (دیوان نسیم، محمد مهدی قهدریجانی)

نادان تو مپندار که داناست برادر                                       در پیش خرد این دو نباشد برابر
دانا نبود هم ره با آدم نادان                                                 کی زنده شود هم زنده با مرده برابر؟
هر چند عمل زینت علم است و لیکن                                   آن را که بود علم عمل هست نکوتر
گفتند اگر جاه به مال است تو مشنو                                    هرگز منما این سخن است بیهده باور
آن کو نیاراست تن خویش به دانش                                      چشم است ورا کو و گوش است وراکر
با ظاهر آراسته اش کار مرا نیست                                آدم نشود گرچه بیارد خود خر
آن جامه دیبا نکند نادان دانا                                        ارزین مرصع چه برد فایده استر
هر چند که عالم بگلیم است بزرگ است                              کوچک بود آن جاهل آراسته در زر
گونا زتو مفروش که مفروش تو دیباست                        کن با خبر آن بی خرد خرد سیکسر
بس بی خردان با زر و زور و تکبر                             مردند و فراموش بگشتند سراسر
اما بنگر کبکبه ی مردم دانا                                        افراخته  تا گنبد گردنده برون سر
شیبانی از این مردم نادان تو حذر کن                                   تا بیش بری فایده و رنج تو کمتر

تراز،دکتر ابراهیم شیبانی

آنان که محیط فضل و آداب شدند                                  در هر دشتی که لاله زاری بوده است
درجمع کمال شمعواصحاب شدند                                 از سرخی خون شهریازی بوده است

رباعیات خیام

ب: ازدواج

خوشحال کسی که آورد زن به نکاح                                       باشند انیس هم به آیین صلاح
در مزرع او دانه خویش افشاند                               پس خواب کند به کام دل تا به صباح

امام علی علیه السلام

به لطف مهدی نظر بر همسرم کن                         عنایت های تو بر تاج سرم کن
به مثلش نیست زنی در کل عالم                          تو جنت جای ماه و اخترم کن
خداوندا مسوزانش تو در نار                               بهشت ز احسان تو جای دلبرم کن
برای ما بسی زحمت کشیده                                تو دستش را به دستت داورم کن
به تو دستجردی دارد این تمنا                               عنایت ها به نیکو همسرم کن

میرزا ابوالقاسم دستجردی(کاروان عشق)

ج: انفاق و احسان

ای گشته ز روی مردمی مظهر جود                                هر روز تو را فتح دیگر خواهد بود
شخصی که از او نفع به مردم نرسد                       در مذهب من براو حرام است وجود

امام علی علیه السلام

آتش زهد و ریا خرمن جان خواهد ساخت        حافظ این خرقۀ پشمینه بینداز و برو
غلام همت آن نازیم                             که کار خیر بی روی و ریا کرد
حافظ از زهد ریائی بت پرستی بهتر است        همچو رندان بر زمین زن سبحه صددانه را
چاک خواهم زدن این دلق ریائی چه کنم        روح را صحبت ناجنس عذابی است الیم
ریا حلال شمارند و جام باده حرام             زهی شریعت و تقوی زهی طریقت و دین
من از پیرمغان دیدم کرامت های مردانه           که این دلق ریائی را به جا می بر نمی گیرد
به منت دگران خومکن که در دو جهان                                رضای ایزد و انعام پادشاهت بس

حافظ (بقره،264)

 برو گدای در هر گدا مشو حافظ                       تو این مراد نیایی مگر به شیء الله
فقر ظاهر مبین طرفه اکسیرست                           سینه گنجینه محبت اوست
گدائی در میخانه طرفه اکسیرست                     گر این عمل بکنی خاک زر توانی کرد
خاکیان بی بهره اند از جرعه کاس الکرام                        این تطاول بین که با عشاق مسکین گریده اند

حافظ(انسان،5)

اگر هوشمندی به معنی گرای                         که معنی بماند نه صورت بجای
کرادانش وجود و تقوی نبود                         بصورت درش هیچ معنی نبود
کسی خسبد آسوده در زیر گل                    که خسبند ازو مردم آسوده دل
غم خویش  در زندگی خور که خویش             بمرده نپرداز از حرض خویش
نخواهی که باشی پراگنده دل                    پراکندگان را ز خاطر مهل
تو با خود ببر توشه خویشتن                        که شفقت نباید زفرزند وزن
پریشان کن امروز گنجینه چیست                      که فردا کلیدش نه دردست تست
تو با خود ببر توشه خویشتن                       شفقت نیاید ز فرزند و زن
کسی گوی دولت ز دنیا ببرد                       که با خود نصیبی بعقبی برد
بغمخوارگی چون سرانگشت من                        نخار کسی اندرجهان پشت من
مکن،بر کف دست نه هر چه هست                        که فردا بد ندان بری پشت دست
بپوشیدن ستر درویش کوش                               که ستر خدایت بود پرده پوش
مگردان غریب از درت بی نصیب                      مبادا که گردی بدرها غریب
بزرگی رساند به محتاج خبر                            که ترسد که محتاج گردد بغیر
بحال دل خستگان در نگر                                که روزی دلی جسته باشی مگر
درون فروماندگان شاد کن                         ز روز فروماندگی یاد کن
نه خواهنده بر در دیگران                             بشکرانه خواهنده از در مران

سعدی

د: ایتام

زینت نه به جامه است ای مرد خدا                 در علم شود رینت مردان پیدا
از مرگ پدر نمی شود طفل یتیم                     آن است یتیم کز خرد ماند جدا

امام علی علیه السلام

پدر مرده را سایه بر سرفگن                        غبارش بیفشان و خارش بکند
ندانی چه بودش فرومانده سخت                  بود تازه بی بیخ هرگز درخت
چو بینی یتیمی سرافگنده پیش                     مده بوسه بر روی فرزند خویش
یتیم ار بگرید که نازش خرد                      وگر خشم گیرد که بارش برد
الا تا نگرید که عرش عظیم                      بلرزد همی چون بگرید یتیم
برحمت بکن آبش از دیده پاک                       بشفقت بیفشانش از چهره خاک
اگر باب را سایه رفت از سرش                       تو در سایه خویشتن پرورش
من آنگه سر تا جور داشتم                            که سر در کنار پدر داشتم
      اگر بر وجودم نشستی مگس                         پریشان شدی خاطر چندکس
کنون دشمنان گر برندم اسیر                   نباشد کس از دوستانم سیر
مرا باشد از درد طفلان خبر                             که در طفلی از سر برفتم پدر
یکی خار پای یتیمی بکند                            بخواب اندرش دید صدرخجند
همیگفت و روضه ها میچمید                          کزان خار بر من چه گلها دمید

سعدی

ه-قرض الحسنه

ای یافته از فیض الهی صد خیر                              باید که رسد فیض تو پیوسته به غیر
از فقر مترس رو به درویشان کن                              که این است طریق اهل معنی در سیر
ای یافته ازفضل خدا هر کامی                    زنهار منه براه باطل گامی
چون هست تو را زفیض حق اکرامی                   باید که به انعام بر آری انعامی

امام علی علیه السلام

ای آنکه ازل مهر تو اندرگل ما شد                         زان ساز سرشت دوستی تو در دل ما شد
ما روز ازل دوست،هواخواه تو بودیم                        برگ و که جدایی چه سبب بود و چرا شد
هر کار عوض دارد و هر گفته جوابی                   برگ و عوض مهر من ای دوست کجا شد
گفتی تو در امروز دهم رخصت دیدار                       آقا چه کنم وعده امروز صبا شد
ارباب وفایی و گدایات تو محتاج سخاییم                        دایی به گدایان تو چون ظلم و جفا شد
ما را ز در خویش مران لوح قضا خوان                          در ساز سرشت دوستی تو در دل ما شد
         من بد کنم و تو هم مکافات دهی                               پس بخشش و آن دست سخا بخش کجا شد
عشاق خودت نما مدد از احسان                          چون روز اول مهر تو اندر گل ما شد
امروز طبیب دل عشاق زمانی مدد کن                    از فیض دوایت دل عشاق دوا شد
دیدی که ز احرام به سعی عرفاتم                       با دیدن تو غنچه لب چو غنچه وا شد
در سعی و صفا و بزم محبوبم                        دیدی که حجاب من رها شد
زان دست که بر سرم نهادی                  حیرت زده زوار خدا شد
کام دل دستجردی مجنون برسان محبوبم                   در ساز سرشت دوستی تو دل ما شد

(دیوان اشعار دستجردی)

منابع:

1-    قرآن کریم
2-    نهج البلاغه
3-    تفسیر نمونه
4-    تفسیر نور
5-    اسلام و کمکهای مردمی، فرازمند، انتشارات نسل جوان، قم، 1388.
6-    ازدواج اسلامی، شهید آیت الله دستغیب، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بهار 1387.
7-    مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، دکتر محمد زاهدی اصل، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1371
8-    اسلام و خدمات اجتماعی، مصطفی زمانی، موسسه مطبوعاتی دارالعلم، 1348.
9-    مبانی علم در آموزه های اسلامی و ظرفیت های تولید و نشر علم در ایران، دکتر محمد حسن زاده، دکتر عیسی متقی زاده، پایگاه اسنادی علوم جهان اسلام، 1390.
10-    یتیم از دیدگاه قرآن و یتیم، سید عز الدین بحرالعلوم نجفی، 1372.
11-    ازدواج در اسلام، حضرت آیت الله مشیکنی، دفتر نشر الهادی، مردادماه 1366
12-    دیوان اشعار (کاروان عشق)، حاج میرزا ابوالقاسم دستجردی، انتشارات نیکوروش، 1384.
13-    لسان الغیب و لسانُ الغیب، هوشنگ فتی، انتشارات نوید افشار، 1387
14-    دیوان امیر المؤمنین امام علی علیه السلام، ترجمه مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، قم، 1361
15-    دیوان نسیم، محمد مهدی قهدریجانی، اصفهان، سروچمان، 1385.
16-    گلشن سحر، صدیقه اژه ای، انتشارات پویان مهر، 1386.
17-    خورشید هدایت، عباس ایراندوست، تهران، 1344.