بررسی جایگاه نهضت خدمت رسانی در سوره دهر

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾

«ای مردم، شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا به این‌وسیله یکدیگر را بازشناسید (نه این‌که به این‌وسیله بر یکدیگر تفاخر کنید). همانا گرامی‌‌ترین شما نزد خداوند متقی‌ترین شماست» (حجرات، آیة 13)

انسان موجودی اجتماعی آفریده شده است. در سراسر زندگی اجتماعی، نیاز به همنوع، ضروری و لازم است. انسان برای تأمین نیازهای خانواده و محیط پیرامون خویش، نیازمند تعاون و همکاری‌‌های اجتماعی با دیگران است. تعاون و همکاری اجتماعی در سایة نوع‌‌دوستی و کمک به دیگران شکل می‌‌گیرد. تعاون و همکاری سبب می‌‌شود ریشۀ تضادهای فرهنگی و قومی در محیط‌‌های کوچک و بزرگ از بین برود و نگاه‌‌های متعصّبانه به مسائل، به نگرشی همه‌جانبه و وفاق‌‌گونه تبدیل شود. نمونه بارز آن را می توان در حادثه پلاسکو(1) مشاهده کرد که در آن همه ؛بزرگ و کوچک ،خرد و کلان برای برطرف کردن نیازهای همنوعان خود دست به دست هم داده اند تا بتوانند در کوتاهترین زمان بهترین خدمت رسانی را انجام دهند. 

﴿وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى﴾‏

«براى دست يافتن به نيكوكارى و پرهيزکارى، به يارى يكديگر برخيزيد» (مائده، آیة 2).

زندگی‌کردن در اجتماع، دارای پیچیدگی‌‌های خاصی است. این پیچیدگی‌‌ها و درهم‌تنیدگی‌‌ها باعث بروز تنش‌‌هایی در اجتماع می‌‌شود. امروزه بروز تنش‌‌ها و فشارها در زندگی باعث شده نیاز به کمک‌‌های اجتماعی عام‌‌المنفعه بیشتر احساس شود و به‌عبارتی «نهضت خدمت‌‌رسانی»، نقشی پررنگ‌‌تر از گذشته ایفا کند.

«خدمت رسانی» نهضتی است که از سطوح زیرین تا سطوح اجرایی یک جامعه با آن درگیر هستند. برطرف کردن نیازهای افراد محروم جامعه، مسئولیتی است گران که بر تک تک افراد جامعه نهاده شده است. این اقدامات در قالب تعاون و همکاری گروهی شکلی منسجم به خود می گیرد. اقدامات عام المنفعه ای که در این راستا صورت می گیرد باید دارای سه ویژگی اصلی باشد: کیفیت، سرعت، دقت

به امید آنکه بتوانیم بهترین خدمات را در کمترین زمان به دست افراد واقعی نیازمند برسانیم.

معنای واژگانی «خدمت رسانی»

واژة «خدمت‌رسانی» در فرهنگ دهخدا چنین معنا شده است: «بندگی‌کردن، انجام وظیفه‌کردن، کارکردن، خدمتگزار بودن، تعظیم‌کردن، کرنش‌کردن، مراقبت‌کردن، پرستاری‌کردن، تیمارکردن». بر پایة این معنی، می‌‌توان اصول خدمت‌کردن به مردم را استخراج کرد.

«خدمات اجتماعی» از دو کلمة «خدمت»(service) و «اجتماع»(social) تشکیل شده است و در مفهومی وسیع بیانگر خدمتی است که براساس نیازهای جامعه ظهور و بروز می‌یابد و در مناسبات انسانی، شکلی منسجم و سازماندهی‌شده به خود می‌‌گیرد. عبارت «خدمات اجتماعی»، نوعی سرویس‌‌دهی و خدمت‌‌رسانی به تمام افراد در سطوح مختلف در یک جامعه است.

ارزش «خدمت رسانی» در قرآن کریم

در قرآن با تعابیری گوناگون از نعمت برادری و اُلفت که خداوند در دل بندگان خود قرار داده ، یاد شده است. در سایه‌‌سار همین نعمت الهی است که انسان‌‌ها به رسیدگی و کمک به همنوع فراخوانده شده‌اند:

﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا... وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾

«و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نعمت‏ خدا را بر خود ياد كنيد آن‌گاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد، پس ميان دل‌‌هاى شما اُلفت انداخت تا به لطف او برادران هم شديد... و بايد از ميان شما گروهى [مردم را] به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند» (آل‌عمران، آیات 103 و 104).

مصادیق بارز این نعمت را می‌‌توان در سورة حجرات، آیة 10 مشاهده نمود. در این آیه از مسلمانان خواسته شده است با هم روابط دوستانه داشته باشند و به رسیدگی به امور همنوعان خود اهتمام ورزند:

﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون﴾

«درحقيقت، مؤمنان با هم برادرند؛ پس ميان برادران‌‌تان را سازش دهيد و از خدا پروا بداريد؛ اميد كه مشمول رحمت قرار گيريد»   (حجرات، آیة 10).

عشق انبیا و رسولان الهی و ائمه و اهل‌البیت(ع) در خدمت‌‌گذاری به اجتماع، همانند عشق مادر به فرزند است. مادر درصدد است فرزندش به مدارج عالی دست یابد. انبیای الهی نیز با دستورهای خود و کمک‌‌رسانی به مردم درصددند آنان راه سعادت و کمال را طی کنند.

پيامبر خدا(ص) دربارة اهمیت «نهضت خدمت‌‌رسانی به مردم» فرمودند:

«أيُّما مُسلمٍ خَـدَ کریمَ قَوما مِن المُسلمينَ إلاّ أعْطاهُ اللّهُ مِثْلَ عَدَدِهِم خُدّاما في الجَنّةِ»

«هر مسلمانى كه گروهى از مسلمانان را خدمت كند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتكار دهد» (کلینی، کافی، ج 2، ص 207)

امام سجاد(ع) در فرازی از دعای مکارم الاخلاق از پروردگار متعال چنین درخواست می‌‌کند:

«وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى يَدِيَ الْخَيْرَ وَ لاَ تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ وَ هَبْ لِي مَعَالِيَ الْأَخْلاَقِ وَ اعْصِمْنِي مِنَ الْفَخْرِ»

«و بر دست من، در حق مردم كارهاى خير جارى كن و كارهاى خير من به شائبة منّت‌نهادن بر خلق خداى میاميز و از اخلاق متعالى بهره‌‏ورم دار و از نازش بر خويش در امان» (دعای مکارم الاخلاق، فراز 3)

حیطه خدمت رسانی

آداب و شرایط خدمت رسانی با تکیه بر سوره انسان

آشنایی با آگاهی و شرایط هر چیز ،انسان را دقیق و منظم بار می آورد و از هرگونه تفریط و افراط دور می باشد. نکته ای که شایان ذکر است در نهادینه کردن فرهنگ خدمت رسانی بایستی اصولی را در نظر گرفت که با استفاده از این اصول بهترین خدمت رسانی را به افراد نیازمند اهدا کرد.

1.خدمت رسانی؛ بدون محدودیت زمان و مکان (یطْعِمُونَ الطَّعَامَ)

enlightened امام (علی علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از طعامی که در اختیار داشتند، انفاق کردند.

انسان برای انجام دادن کار خیر (خدمت رسانی) نباید پولدار باشد، یا فرصت فوق العاده ای را برای انجام خدمت رسانی در نظر داشته باشیم؛ بلکه می توان با استفاده از کوچکترین امکاناتی که انسان در اختیار دارد به روشهای مختلف خدمت رسانی را انجام دهد.

2. دوست داشتن مال مورد انفاق قرار گرفته (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ)

enlightened امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) طعامی را که دوست داشته اند به فقیر و اسیر داده اند

انسان از مالی یا چیزی که در اختیار دارد انفاق یا کار خیر و خدمت رسانی را انجام دهد ملاک دوست داشتن مالی است که می تواند انفاق کرد نه از زیادی یا کمی مال یا هنگامی که چیزی را دوست نداشته باشیم و بخواهیم آن را به کسی بدهیم

3. رضای خداوند، بدون انتظار تقدیر و تشکر از دیگران(لِوَجْهِ اللَّهِ)

enlightened امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) طعام را صرفا و صرفا برای رضای خدا به یتیم دادند.

در جامعه امروزی انسانهایی کار خیر انجام می دهند انتظار دارند از آنها به نحو احسن تقدیر و تتشکر شود و در هر جایی که حاضر می شوند مورد احترام جمع حاضر قرار گیرند مثلا در نظر بگیرید خیری به مسجد می رود همه حاضرین به احترام وی صلوات می فرستند اگر این کار انجام نشود به فرد خیر برمی خورد و انتظآر تقدیر و تشکر دارد.

4.خدمت به مردم نه برای دلسوزی؛برای رضای خدا (لِوَجْهِ اللَّهِ)

enlightened طعامی را که امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به یتیم داد صرفا صرفا صرفا برای رضای خدا بودنه از سر دلسوزی و یا جلب توجه.امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بر این نکته تاکید دارند که فقط فقط فقط طعام را برای رضای خدا می دهند

خیلی وقتها اعمالی و رفتاری را که برای کمک به افراد نیازمند انجام می دهیم صرفا برای رفع نگرانی و دلسوزی است که به فرد نیازمند داریم و برای آسوده خاطر شدن خود این کار و رضایت خود را انجام می دهیم ولی هدف از انفاق برای انفاق کننده ؛صرفا کسب رضایت الهی است.

5.خدمت به مردم، بدون هیچ انتطاری (إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلَا شُكُورًا)

enlightened در اینجا ضمیر کم به طعام باز می گردد آنها به این نکته اشاره می کنند که ما این طعام را برای رضای خدا به شما می دهیم ،ما از شما هیچگونه تشکر و تبلیغی نمی خواهیم بلکه ما از شما هیچ چیزی نمی خواهیم بلکه فقط و فقط برای رضای خدا اینکار را انجام می دهیم. آنهامنتظر این نبودند که از ایشان تشکر و تقدیر شود بلکه معتقد بودند برای خدا این کار را انجام می دهند

خیلی وقت ها کار خیر و خدمت رسانی می کنیم ولی منتظریم که فرد حمایت شده ازما تشکر بکند؛ در حالی که اگر برای خدا انجام داده باشیم نباید انتظار هیچ گونه تشکری از آنها داشته باشیم.

6.خدمت خالصانه؛ تبلیغ الهی (انَّمَا)

enlightened حضرت علی علیه السلام ادعایی برای طعام دادن به مسکین نداشتند بلکه فقط و فقط برای خدا اینکار را انجام داد و خداوند این تبلیغ را برای وی انجام داد ند و این یک تبلیغ دایمی بود

اگر انسان خالصانه برای خدا کار بکند خداوند تبلیغ وی را می کنه کاری میکند که در بین همه عزیز بشود مثلا شهدای کربلا 72 تن بودند که صرفا برای رضای خدا رفتند و خداوند آنها را تبلیغ کرد و تمامی اتفاقات رخ داده را بدون هیچ کم و کاستی به گوش همگان رساند ولی در حال حاضر گروه داعشی(2) را می بینید که روزانه چندتن انسان را می کنشد ولی به دلیل اینکه کارشون خدایی نیست هیچ اتفاق خاصی رخ نمی دهد و چندان مورد توجه نیستند.

در صورتی که خیلی از کارهایی که ما انجام می دهیم خیلی زود فراموش می شود چون هدف آنها غیر خدایی است

و در انتها: کار خیر و خدمت رسانی پنهانی یا آشکار؟

مخفی بودن و آشکار بودن کار خیر منوط به فعل انجام کارهاست. وقتی که انسان در شرایط و موقعیت کاری برای قرار می گیرد، عمل خیر را انجام میدهد، انسان خالص منتظر نمی مونه که ببنیه چه اتفاقی برایش رخ می دهد بلکه می خواهد صرفا این کار برایش انجام شود  و هدف از انجام کار برایش مهم است نه موقعیت و شرایطی که در آن قرار گرفته است.

مثلا شخص محتاجی از شما درخواست کمک مالی کرده است ،انفاق کننده خالص نباید منتظر باشد تا کسی در آن اطراف نباشد یا منتظر کلاس گذاشتن در بین جمع حاضر باشد بلکه باید چون فرد محتاج نیاز به کمک دارد به وی کمک کند.

نتیجه

نکتة مهم در نهضت خدمت‌‌رسانی، حفظ کرامت و ارزش انسانی است که در دین مبین اسلام نیز بر آن تأکید فراوان شده است. در نهضت خدمت‌‌رسانی سعی می‌‌شود با استفاده از بهترین امکانات، تغییر و تحولی بنیادین در سطح زندگی افراد نیازمند جامعه رخ دهد. در تأیید اصل مهم حفظ کرامت و شخصیت افراد می‌‌توان به این حدیث از امام صادق(ع) اشاره کرد:

«ايمان به خداى يكتا و به رسول او و به ولايت ما اهل‌بيت نياورده كسى كه بيايد مؤمنى به نزد او براى حاجتى، پس گشاده‏رویى نكند، و اگر مي‌‌تواند حاجت او را برآورد، بر نياورد، و اگر قرض بخواهد به او ندهد. و اگر مي‌‌دانستند مردم كه مؤمن چه مقامى نزد خدا دارد، هرآينه براى تعظيمش گردن خم مي‌‌نمودند. به‌درستى كه خداوند اسم مؤمن را از اسم خود (المؤمن) مشتق فرموده، به‌جهت شرافت و تكريم او. همانا مؤمن در قيامت شفاعت مي‌‌كند و امان از عذاب مي‌دهد به گناهكاران؛ پس خداوند شفاعت او را مى‏پذيرد و امان او را قبول مي‌‌كند» (ارشاد القلوب، ج 1، ص 176).

در جامعة صنعتی امروز، پیچیدگی مسائل روزمره، نهضت خدمت‌‌رسانی را وارد مرحله‌ای تازه کرده است. امروزه، نهضت خدمت‌‌رسانی با رفاه اجتماعی در سطوح مختلف اجتماع، ارتباطی مستقیم دارد. مسلّماً هنگامی که نهضت خدمت‌‌رسانی و گرایش به همنوع در جامعه فراگیر شود، کوشش بیشتر افراد جامعه این است که سطح زندگی مردم به هم نزدیک‌تر و نابرابری‌‌های اجتماعی کمتر شود. این امر باعث افزایش امید به زندگی و بهبود کیفیت زندگی سالم در جامعه می‌‌شود.

(!) ساختمان پلاسکو، ساختمانی تجاری در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول، تهران بودو از آن به‌عنوان اولین آسمان‌خراش و ساختمان مدرن خاورمیانه یاد می‌شداین ساختمان ۱۷ طبقه با اسکلتِ فلزی که در سال ۱۳۴۱ افتتاح شده بود، یکی از مهمترین مراکز تولید و فروش پوشاک در تهران بودساختمان پلاسکو در روز پنج‌شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ پس از ۵۴ سال از زمان ساخت بر اثر آتش‌سوزی فرو ریخت و ۵۶۰ واحد تجاری در آن نابود شد  

(2) گروه موسوم به دولت اسلامی عراق و شام با نام اختصاری داعش یک گروه تروریستی مسلح با اندیشه و شیوه سلفی جهادی می باشد و اعضای آن تشکیل خلافت اسلامی و اجرای شریعت را هدف نهایی شان انتخاب کرده اند

منابع: 

1- قران کریم 

2- الكافي ( ط- الإسلامية)، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: على اكبر  غفارى و محمدآخوندى، تهران: دار الكتب الإسلامية،ج2

3-ارشاد القلوب، حسن بن محمد دیلمی، ترجمه هدایت الله مسترحمی،  انتشارات مصطفوی تهران: 1349،ج1.