حدیث پژوهی مؤسسه اهل البیت علیهم السلام

حدیث، میراث ارزشمند پیشوایان هدایت و حکایت گفتار و رفتار اسوه‌‌های پاکی و انسانیت است. برای آشکارشدن جایگاه حدیث در اسلام باید از حدیث شریف ثقلین آغاز سخن کرد. رسول خدا(ص) فرمود: 

«إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ أَمَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا، كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي فَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْض»؛ ^[1]

«من در میان شما دو چیز گران بها به یادگار می گذارم. اگر به آن دو چنگ زنید، هرگز گمراه نمی شوید: کتاب خدا و عترتم، [یعنی دودمانم. ]  این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند.»

رمز این همراهی در این نکته است که عترت رسول خدا(ص) نمود واقعی چهره های قرآنی هستند؛ به این معنا که اهل بیت(ع) جلوه خارجی انسان های کاملی هستند که قرآن ترسیم کرده است. از این رو کردار، گفتار و رفتار ایشان تفسیری از ظاهر و باطن آیات قرآن است. همان گونه که قرآن سراسر حق است و باطل به آن راه ندارد ^[2]  ، در کردار و گفتار عترت رسول خدا(ص) نیز که قرآن ناطق هستند، باطل راه ندارد  ^[3]  و این همان مقام عصمت است. 

جایگاه والای حدیث در هدایتگری عمل و اندیشه مؤمنان ریشه در همین نکته دارد. چرا که حدیث، حکایت گفتار و رفتار آن انسانهای کامل است؛ انسانهایی که در وجودشان باطل راه ندارد. به همین دلیل، گفتار امام همچون کتاب خدا حیات بخش است: «إِنَّ حَدِيثَنَا يُحْيِي الْقُلُوب». حدیث ما قلب‌ها را زنده می‌کند. ^[4]

و چنین است که تدبّر در حدیث همچون تدبّر در قرآن، معرفت افزاست. امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«يَا بُنَيَّ، اعْرِفْ مَنَازِلَ الشِّيعَةِ عَلَى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ، فَإِنَّ الْمَعْرِفَةَ هِيَ الدِّرَايَةُ لِلرِّوَايَةِ وَ بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ يَعْلُو الْمُؤْمِنُ إِلَى أَقْصَى دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ» ^[5]  

بنابراین ارزشندی حدیث از آن جهت است که حکایتِ گفتار و رفتارِ انسان کامل و قرآنِ مجسّم است. 

نقش هدایتی حدیث اهل بیت(ع) د رکنار قرآن موجب شده است که پیشوایان معصوم(ع) همواره پیروانشان را برای حفظ و نشر احادیث سفارش کنند. رسول خدا(ص) فرمود:

«مَنْ حَفِظ مِنْ اُمَّتى اَرْبَعينَ حَديثا مِمّا يحْتاجُونَ اِلَيهِ مِنْ أَمْرِ دينِهِمْ بَعَثَهُ اللّهُ يوْمَ الْقيامَةِ فَقيها عالِما و لم يُعَذبه.» ^[6]

از نظرگاه معصومان (ع) نشر و تعلیم حدیث از برترین عبادت هاست.  معاویه ابن عمار می گوید: 

همچنین رسول خدا (ص) می فرمایند:

«تَذَاكَرُوا وَ تَلاقَوْا وَ تَحَدَّثُوا، فَإِنَّ الْحَدِیثَ جِلاءٌ لِلْقُلُوبِ؛ إِنَّ الْقُلُوبَ لَتَرِینُ كَمَا یَرِینُ السَّیْفُ جِلاؤهَا الْحَدِیثُ». ^[8]

امام باقر(ع) نیز به جابر فرمودند:

«یا جابِرُ، والله لَحَدِیثٌ تُصِیبُهُ مِنْ صادِقٍ فِی حَلالٍ و حَرامٍ خَیرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمسُ حَتَّی تَغرُبَ» ^[9]

حدیث با وجود این جایگاه عظیم، نیازمند توجه خاص پژوهشگران در موارد زیر است: 

بهترین راه برای شناخت حدیث صحیح و سقیم، عرضۀ آن حدیث به خود معصوم(ع) است؛ چنان‌که بسیاری از اصحاب ائمه(ع) چنین می‌کردند تا درستی صدور این عبارات را از امام(ع) پیدا کنند؛ هرچند در زمان غیبت معصوم(ع)، امکان تلقی یا عرضۀ حدیث به امام(ع) برای بیشتر شیعیان ممکن نیست و آنچه در دست شیعیان است، عین کلام امام(ع) نیست، بلکه نقل‌قول راویان است که به‌صورت مکتوب درآمده است. این میراث مکتوب که از زمان‌های بسیار دور به یادگار مانده، در گذر زمان تلخی‌هایی به‌ خود دیده است؛ چراکه گاه نیرنگ‌بازان از این جایگاه ویژۀ حدیث برای رسیدن به منافع شخصی سوءاستفاده کردند و رو به جعل حدیث آوردند. برخی نیز در نقل به معناکردن حدیث یا تقطیع آن به اشتباه افتادند یا در کتابت آن دچار سهو و خطا شدند. این‌ها آسیب‌های وارده بر پیکر حدیث است و نمی‌توان بی‌توجه از کنار آن گذشت. چه‌بسا افتادگی حرفی از حدیث در فرآیند نقل، معنایش را دگرگون کند و موجب سوء‌برداشت از حدیث شود.

اهمیت حدیث به فهم درست آن است. چه‌بسا فهم نادرست روایت، بسیار آسیب‌زا و خطرناک باشد؛ چنان‌که دربارۀ قرآن کریم چنین است. دانشمندان بزرگوار مسلمان همواره کوششان را برای فهم حدیث مبذول داشته و شروح فراوانی برای احایث برجای‌مانده از معصومان(ع) نگاشته‌اند تا راه را برای بهره‌مندی مردم از حقایق نورانی حدیث هموار کنند؛ بااین‌حال، هنوز در این عرصه نیازمند فعالیت‌های پژوهشی بیشتری هستیم.

در این بخش، مقالات گوناگونی از حوزه‌های مختلف حدیث‌پژوهی در اختیار کاربران قرار داده می‌شود: 

علم رجال یکی از مهم‌ترین علوم در عرصۀ حدیث‌پژوهی است که روایت را از طریق سند آن بررسی می‌کند تا برای اطمینان یا طرد روایت مطمئن شود. در این بخش، مطالبی دربارۀ این علم در اختیار کاربران قرار داده می‌شود.

آشنایی کامل با منابع حدیث و آگاهی از روش و نگرش مؤلّف در بهره‌گیری از احادیث، از لوازم اوّلیه و بنیادین پژوهش‌های حدیثی است. سایت حدیث‌پژوهی با آگاهی از این موضوع، همراه با ارائۀ متون حدیث در بخشی مستقل نیز به معرفی کامل آن منبع می‌پردازد. 

شخصیت‌شناسی و آشنایی با محدّثان بزرگ نیز یکی از ضروریات پژوهش در حدیث است. در این بخش از پایگاه حدیث‌پژوهی، اطلاعات کاملی از صاحبان کتاب‌های حدیثی در اختیار پژوهشگران قرار داده می‌شود.

آشنایی با تاریخ و علوم حدیث نیز از ضروریات آغازین پژوهش‌های حدیثی است. در این بخش از پایگاه، مقالات فراوانی در حوزۀ علوم مقدماتی و مبنایی حدیث در اختیار کاربران قرار داده می‌شود. 

مناطق مختلف عالم اسلامی، با توجه به نوع گرایش‌ها و تفکرات حاکم بر آن‌ها، مکتب‌های متناسبِ خود را داشته‌اند؛ برای نمونه، «مدینه» به‌‌دلیل حضور صحابه و نقل احادیث متنوع از پیامبر(ص) و ائمۀ معصومین(ع) از نوعی حدیث‌گرایی برخوردار بودند و محدّثان مَدَنی نیاز کمتری به نقادی عقلی در احادیث احساس می‌کردند. در نقطۀ مقابل، «کوفه» به‌‌دلیل برخی عوامل ازجمله دوری از محل استقرار صحابه و همچنین ائمۀ معصومین(ع)، به قیاس و دخالتِ عقل در فهم معانی احادیث تمایل پیدا کرد. تحلیل گرایش های موجود در این حوزه های مختلف در گرو مباحث مربوط به مکاتب حدیثی است. ^[10]

بنابراین، آشنایی با مکاتب حدیثی نیز از ضروریات پژوهش‌های حدیثی است. در این بخش از پایگاه، این موضوع در اختیار کاربران قرار داده می‌شود. 

فهم حدیث، فرآیندی روشمند و مبتنی ‌بر منطق رایج زبانی و عقلی است و آگاهی از روش‌های فقه‌الحدیث یکی دیگر از لوازم بهره‌گیری صحیح از حدیث است. در این بخش از سایت، مباحثی دربارة مبانی و روش‌های فقه‌الحدیث در اختیار کاربران قرار داده می‌شود. 

در بخش خدمات حدیثی، اطلاعات جامعی دربارۀ پایگاه‌ها، مجلات، حدیث‌پژوهان، نرم‌افزارهای حدیثی، تازه‌های نشر و... در اختیار کاربران قرار داده می‌شود. 

1. متن همۀ احادیث کتب اربعه به‌ همراه فهرست و سند در این پایگاه درج شده است و در آینده، منابع معتبر حدیثی دیگر به آن افزوده خواهد شد. 
2. امکان جست‌وجو در متن و سند حدیث، از قابلیت‌های مهم این‌گونه سایت‌ها به‌شمار می‌آید که بیشترین کمک برای انجام پژوهش‌های حدیثی است. در این پایگاه نیز قابلیت جست‌وجو با امکان انتخاب منبع و راوی حدیث فراهم شده است. 
3. در این سامانه، احادیث به‌صورت موضوعی دسته‌بندی شده است. بنابراین، کاربر می‌تواند با انتخاب موضوعی خاص، به همۀ احادیث مرتبط با آن در کتب اربعه دسترسی داشته باشد. 
4. دسته‌بندی حدیث براساس راوی آن؛ به ‌این ‌ترتیب احادیث هریک از معصومین(ع) به‌صورت جداگانه در دسترس کاربران قرار دارد. 
5. پیش‌تر، یافتن شروح مختلف یک حدیث بسیار وقت‌گیر و دشوار بود؛ اما در حال حاضر با وجود سایت‌هایی مانند حدیث‌پژوهی، کاربر می‌تواند فقط با انتخاب حدیث، همۀ شروح موجود برای آن حدیث را یک‌جا مشاهده کند.
6. واژه‌پژوهی. کاربر با انتخاب هر واژه و انتخاب گزینۀ پژوهش، به صفحۀ واژه‌پژوهی منتقل می‌شود. در این صفحه می‌تواند مشتقات و معنای واژه را در چند کتاب لغت مشاهده کند.
7. درج مستندات قرآنی روایات در کنار شرح و ترجمة آن.
8. بخش شخصیت‌شناسی. در این بخش کاربر با جست‌وجوی نام راوی، به همۀ کتاب‌های رجالی که ذکری از راوی در آن آمده است، دسترسی پیدا می‌کند. این امکان برای بررسی سند حدیث بسیار راهگشاست و محقق را از جست‌وجوهای وقت‌گیر در کتب رجالی بی‌نیاز می‌کند.
9. ارائۀ دسته‌بندی‌های جدید دربارۀ احادیث؛ به‌ویژه دسته‌بندی احادیث براساس زمان صدور و راوی حدیث.

1. افزودن همۀ منابع حدیثی شیعه به سایت.
2. افزودن قابلیت جست‌وجوی پیشرفتۀ احادیث (جست‌وجو از طریق ریشۀ لغات و با استفاده از عملگرها).
3. افزودن دیگر شروح فارسی و عربی.

امیدواریم زیرساخت فراهم‌آمده، یاری‌دهندة حدیث‌پژوهان گرامی در عرصۀ تحقیق و پژوهش در حدیث و ایجاد زمینۀ فهم و عمل به روایات نورانی اهل‌بیت(ع) در سطح جامعۀ اسلامی باشد. 

 

---

پی نوشت ها: