دانشنامه اسلامی مؤسسه اهل البیت علیهم السلام
از استفاده‌های متداول کاربران اینترنت، جست‌وجوی واژه‌ها برای رفع ابهام یا دریافت مفاهیم کاربردی آن‌هاست. جست‌وجوی نام شخصیت‌ها، مکان‌ها، واژه‌های تخصصی علوم مختلف، حوادث تاریخی و... برای کسب اطلاعات اوّلیه یا تکمیلی دربارۀ آن‌ها، بخش زیادی از کاوش‌های اینترنتی را به خود اختصاص داده است. به‌طور معمول، بهترین پاسخ به این نوع نیاز، دانشنامه‌ها هستند که در عین اجمال، اطلاعاتی جامع را بهصورت متقن و مستند ارائه می‌کنند و به همین دلیل، امروزه دانشنامه‌های اینترنتی از پُربازدیدترین سایت‌ها هستند. برای نمونه می‌توان به سایت مشهور «دانشنامۀ ویکی‌پدیا» اشاره کرد که ششمین سایت پُربازدید جهان است.
تعریف دانشنامه
دانشنامه در اصطلاح به «نامهای حاوی دانش و علم و نامهای که در آن از دانش سخن رفته باشد» گفته می‌شود و آن را خلاصهای از اطلاعات و آگاهی‌های دقیق، متقن و روزآمد در همۀ رشته‌های بشری یا رشته‌ای خاص دانسته‌اند که پژوهشگر برای یافتن پاسخِ سؤالش در اوّلین گام به آن‌ها مراجعه می‌کند و کلید کارش را از این طریق به‌دست می‌آورد. البته چنین مجموعه‌ای هرگز پاسخ نهایی را در اختیار پژوهشگر قرار نمی‌دهد؛ زیرا در دانشنامه، اهم مطالب مربوط به موضوعات و مباحث مورد اختلاف و دیدگاه‌های گوناگون مطرح می‌شود و مراجع و منابع دست‌اوّلی که محقق می‌تواند در گام بعدی به آن‌ها مراجعه کند، ذکر می‌شود. بنابراین، دانشنامه، راهنما، جهت‌دهنده و یاری‌رسان پژوهنده برای سیر در جادۀ تحقیق است.
برخی از مهم‌ترین رسالت‌های دانشنامه‌ها عبارتند از:
- ارائۀ خلاصهای از اطلاعات و آگاهی‌های دقیق، متقن و روزآمد.
- اوّلین پاسخ‌گو به سؤال پژوهشگر.
- نقش راهنما به منابع موضوع.
دانشنامه اینترنتی
دانشنامۀ اینترنتی علاوه بر داشتن ویژگی‌های معمول دانشنامه‌های مکتوب، امکانات و ابزارهای دیگری در اختیار نویسندگان دانشنامه و کاربران قرار می‌دهد. برخی مزیت‌های دانشنامه‌های اینترنتی عبارتند از:
* در دانشنامه‌های اینترنتی این قابلیت وجود دارد که متن منابع از طریق اتصال به نسخه‌های دیجیتال موجود، در فضای سایبری با سهولت در اختیار محقق قرار گیرد.
* مطالعه‌کنندگان دانشنامه‌های اینترنتی معمولاً کسانی هستند که با کامپیوتر کار می‌کنند و لذا ارجاع آنان به نرم‌افزارها و سایت‌هایی که منابع موضوع تحقیق را دربردارد، کمک بزرگی محسوب می‌شود.
* ارتباط مستقیم با دیگر صفحاتِ دانشنامۀ اینترنتی به‌‌سهولت امکان‌پذیر است؛ حتی گاهی نیاز نیست دربارۀ هر مطلبی توضیح دقیق داده شود، بلکه باید به صفحۀ ویژۀ آن کلمه در دانشنامه اتصال یابیم. این ویژگی باعث می‌شود که خط سیر مطلب حفظ شود و فقط درصورت نیاز، اطلاعات بیشتری در اختیار کاربر قرار گیرد.
معرفی دانشنامه اسلامی
با توجه به مزیت‌های دانشنامه، خلأ وجود دانشنامه‌ای اینترنتی با رویکردی اسلامی (شیعی) احساس می‌شد. برهمین‌اساس، مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت(ع) در سال 1388 اقدامات لازم را برای طراحی چنین دانشنامه‌ای آغاز کرد؛ یعنی دانشنامه‌ای اینترنتی که به تبيين، توضيح و تفسير تمام موضوعات مطرح اسلامی، وقايع تاريخ اسلام، شخصيت‌های اسلامی، اصطلاحات اسلامی و ... با رویکرد حقیقت اسلام (شیعۀ اثنی‌عشری) بپردازد.
روشن است که تهیۀ محتوای چنین سایتی از عهدۀ یک مؤسسه خارج است. به همین دلیل، تمهیداتی فراهم شده تا عموم علاقه‌مندان به پژوهش و مطالعات اسلامی بتوانند در نگارش این دانشنامه مشارکت کنند و مطالبشان را با رعایت معیارهای پژوهشِ متقن و معتبر، نشر دهند.
اهداف ویژۀ دانشنامۀ اسلامی عبارتند از:
- ايجاد بستر مناسب براي پژوهشگران تا آثارشان را در فضاي اينترنت در اختيار همگان قرار دهند.
- ترويج روحيۀ مطالعه و کتابخواني در اقشار مختلف جامعه
- آموزش شيوۀ صحیح پژوهش در موضوعات اسلامي برای علاقمندان
- آموزش شیوۀ تدوین مقاله علمیِ دانشنامه ای
- استفاده از ظرفیت های بالقوه علمی در دستیابی به معارف مورد نیاز کابران
ساختار دانشنامۀ اسلامی
در حال حاضر بیش از بیست‌هزار مقاله، در بیش از دوهزار رده، طبقه‌بندی و ارائه شده است که روزانه بر حجم آن اضافه می‌شود. بخشی از این مقالات با مشارکت کاربران سایت و بخشی دیگر از طریق خود مؤسسه ایجاد و در دانشنامه درج شده است. سایت دانشنامۀ اسلامی ده قسمت کلی دارد که هریک از آن‌ها به بخش‌های متعددی تقسیم می‌شود. رده‌های اصلی و فرعی دانشنامه عبارتند از:
بخش های ویژۀ دانشنامه
علاوه بر مقالاتی که بهصورت معمول در دانشنامه قرار می‌گیرد، بخش‌های ویژه‌ای نیز در دانشنامه ایجاد شده است؛ از جمله:
آیات قرآن
در این بخش برای هریک از آیات قرآن، صفحۀ مستقلی ایجاد شده است. در این صفحات، افزون بر نمایش متن آیه، اطلاعات فراوان دیگری نیز آمده که برای کاربران بسیار سودمند است؛ ازجمله:
1) مشخصات کامل آیه
2) موضوعاتی که در آیه مطرح شده است: این بخش به کاربر این امکان را می دهد که همه آیاتِ مربوط به یک موضوع را یکجا مشاهده نماید
3) بخش ترجمه های مختلف که در آن چند ترجمه از آیه به زبان های مختلف نمایش داده می شود.
4) واژه پژوهی، یکی از امکانات بسیار با ارزش این صفحه است. در این بخش، تک تک کلمات آیه به صفحات مربوط به واژه پژوهی لینک شده اند. در بخش واژه پژوهی، کاربر می تواند چند کتاب لغت فارسی و عربی را برای پژوهش در معنای آن واژه یکجا مشاهده نماید. این امکان باعث می شود کاربر از جست و جو در قاموس های لغات بی نیاز شود و با یک کلیک، چند کتاب لغت را در اختیار داشته باشد.
5) معانی کلمات آیه، در این بخش به اختصار معانی واژگان آیه نمایش داده می شود. این قسمت از صفحه برای کسانی که قصد دانستن معنای آیه را بدون مراجعه به صفحۀ واژه پژوهی دارند، بسیار مفید است.
6) بخش مربوط به نزول آیه که اطلاعات مفیدی درباره محل نزول و شأن نزول آیه ارائه می دهد.
7) مهم ترین بخش صفحه، تفاسیر است. کاربر در این قسمت قادر است متن چهارده تفسیر مختلف را درباره آن آیه یک جا مشاهده کند. این امکان واقعاً بی نظیر است و برای کسانی که قصد مشاهدۀ تفاسیر متعدد با رویکردهای مختلف درخصوص یک آیه را دارند، بسیار مفید و سودمند است. این تفاسیر به زبان های فارسی و عربی است.
واژه پژوهی
کلماتی که در قرآن کریم به‌کار رفته است، حدود سه‌هزار ریشۀ مختلف دارد. واژه‌پژوهان قرآن، برای دانستن معانی دقیق کلمات قرآن، باید به این سه‌هزار ریشه و کاربردهای آن در متون مختلف دسترسی داشته باشند. در دانشنامۀ اسلامی برای هریک از این ریشه‌ها، صفحۀ مستقلی طراحی شده که امکانات مختلفی در اختیار کاربر قرار می‌دهد؛ ازجمله:
1) کتابهای لغت:
برخی از کتابهای لغت مختص واژگان قرآنی نگاشته شده و براساس ریشۀ کلمات قرآن تنظیم شده‌اند. در این کتاب‌ها علاوه بر ارائۀ معانی مختلف یک ریشه، به مشتقات مختلف آن نیز می‌پردازند و به آیات قرآنی استشهاد می‌کنند. در صفحۀ واژه‌پژوهی، متن چند کتاب لغت دربارة آن ریشه، همزمان به کاربر نمایش داده می‌شود و او را از جست‌وجو‌های طولانی در کتابهای لغت بی‌نیاز می‌کند.
2) کاربردهای قرآنی:
هریک از این ریشه‌ها ممکن است در قرآن کریم با معانی یا ساختارهای ادبی مختلفی به‌کار رفته باشد. برای نمونه، واژۀ «انسان» و «نسیان» (به‌‌معنای فراموشی) از یک ریشه‌اند؛ اما دو کاربرد کاملاً متمایز دارند. در صفحۀ واژه‌پژوهی، هریک از این کاربردها با یک عنوان مستقل نمایش داده می‌شود و در زیر هر عنوان، موارد کاربرد آن در قرآن نیز درج می‌شود.
3) دسترسی به اطلاعات آیه:
هریک از آیات ارائه‌شده، به صفحۀ آیات قرآنی لینک می‌شود و همۀ امکاناتی که در صفحۀ مدنظر وجود دارد، از ترجمه گرفته تا بیان معانی لغات و تفاسیر مختلف، در اختیار کاربر قرار می‌گیرد.
تقویم اسلامی
در طول قرون متمادی، اتفاقات تلخ و شیرین فراوانی رخ داده است. در دانشنامۀ اسلامی بخشی به‌عنوان تقویم ایجاد شده که به معرفی وقایع مختلف در تاریخ اسلام اشاره می‌کند و متناسب با وقایع، مقالاتی در اختیار کاربران قرار می‌دهد. در دانشنامۀ اسلامی، صفحة مستقلی برای هر روز وجود دارد و این مقالات در صفحۀ مدنظر به کاربر پیشنهاد می‌شود.
الگوهای متنوع
الگوها، جدول‌هایی هستند که حاوی اطلاعات دسته‌بندی‌شده درخصوص موضوعی خاص‌اند و این قابلیت را دارند که در صفحات مختلف دانشنامه گنجانده شوند و محتوای صفحه را غنی‌تر کنند. در این الگوها، همچنین صفحات مرتبط با موضوع مدنظر بهصورت لینک به کاربر پیشنهاد می‌شود. برای نمونه، در هریک از صفحات دانشنامه که با موضوع قرآن مرتبط باشد، این الگو قرار داده می‌شود:
کاربر می‌تواند با کلیک روی هریک از بخش‌های آن، به مقالات آن قسمت دسترسی داشته باشد.
بخش قرآن
هر آنچه هدف این کتاب آسمانی در تنزیل و ابلاغ است، در این بخش گنجانده می‌شود. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1) آداب قرآن:
در این بخش، مطالب مربوط به آداب بهره‌گیری از قرآن، مانند تلاوت قرآن، تدبّر در قرآن، احترام به قرآن، فضیلت نگاه و استماع قرآن، استعاذه و... قرار داده می‌شود.
2) آیات و سُوَر:
آیات و سوره‌های قرآن از جنبه‌ها و عناوین مختلف در کانون توجه قرار می‌گیرد. موضوعاتی مانند آیات‌الاحکام، آیاتِ دارای شأن نزول، آیه‌های با عناوین خاص و... در این بخش بررسی می‌شود.
3) اَعلام قرآن:
در قرآن کریم از نامهای خاصی اعم از نام اشخاص، اماکن و... فراوان یاد شده است که داشتن اطلاعاتی دربارة آن‌ها، از ضروریات آشنایی با قرآن کریم است. این بخش از دانشنامه، دربردارندۀ این‌گونه مقالات است.
4) تاریخ قرآن:
یکی از علوم مقدماتی برای آشنایی با قرآن کریم، «تاریخ قرآن» است که به مباحثی دربارۀ تاریخ و کیفیت نزول قرآن، جمع و تدوین آن، کتابت و... اختصاص دارد.
5) علوم قرآنی
علوم قرآن به بحث‌هایی مانند اسباب نزول، اعجاز قرآن، تحریف‌ناپذیری قرآن، وحی، محکم و متشابه، و ناسخ و منسوخ و... می‌پردازد. صدها مقاله با محوریت علوم قرآنی در این بخش از دانشنامه قرار گرفته است.
6) ترجمۀ قرآن
مقالاتی که دربارة آشنایی با مبانی ترجمۀ قرآن، ترجمه‌های مختلف قرآن و مترجمان قرآن است، در این بخش جای دارد.
7) تفسیر قرآن
این بخش شامل مباحث تفسیری، ازجمله مبانی تفسیر قرآن، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، تفاسیر و مفسّران، اصطلاحات تفسیری و... است.
8) معارف قرآن
قرآن بهترین منبع برای کسب معرفت و آگاهی دینی به‌شمار می‌رود. این بخش از دانشنامه، مقالاتی را در حوزۀ دعاهای قرآنی، قصص قرآن و واژگان قرآن به کاربران عرضه می‌کند.
9) منابع قرآنی
دانشمندان مسلمان، کتابهای فراوانی دربارۀ قرآن نگاشته‌اند که آشنایی با این کتاب‌ها برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به قرآن بسیار سودمند است. این بخش از دانشنامه می‌تواند به‌عنوان کتاب‌شناسی قرآن استفاده شود.
بخش حدیث
| احادیث با عناوین خاص | خطبه های اهل البیت علیهم السلام | محدثان |
| اصطلاحات حدیثی | راویان حدیث | منابع حدیثی |
| تفسیر روایی | علوم حدیث |
این بخش از دانشنامه، دربردارندۀ موضوعات مختلفی درخصوص حدیث است که براساس عنوان‌های زیر تقسیم‌بندی شده‌اند:
1) علوم حدیث
آشنایی با علوم حدیث برای ورود به عرصۀ حدیث‌پژوهی ضروری است و شامل علومی مانند رجال، درایه، مصطلح‌الحدیث و... می‌شود.
2) اصطلاحات حدیثی
در علوم حدیث، اصطلاحات خاصی وجود دارد که به‌نام مصطلح‌الحدیث تبیین شده است. مجموعه‌مقالات این رده، دربارة همین اصطلاحات است.
3) احادیث با عناوین خاص
برخی از احادیث با عناوینی خاص شناخته می‌شوند، مانند حدیث کساء، حدیث منزلت، حدیث غدیر و... در این بخش، مقالاتی دربارة این احادیث وجود دارد.
4) محدثان
آشنایی با مذهب محدّثان، مرام، روش، شناخت عصر زندگی و وضعیت زندگی آن‌ها، روش نگرش آنان به حدیث، چگونگی گردآوری احادیث و... از ضروریات مطالعات حدیثی است که در این رده، به آن‌ها توجه شده است.
5) تفسیر روایی
تفاسیر روایی، گونه‌ای از تفسیر قرآن است که مفسّران آن‌ها را براساس روایات اهلبیت(ع) تألیف کرده‌اند. مقالاتی در این زمینه در این بخش موجود است.
6) راویان حدیث
دانستن احوال راویان از ضرورت‌های بررسی سند حدیث است. در این رده از دانشنامه، مقالاتی در معرفی هریک از راویان حدیث گنجانده شده است.
7) علوم حدیث
پژوهشگر حدیث باید خود را به علومی مسلح نماید که با عنوان علوم حدیث شناخته می شوند. علم درایه، مصطلح الحدیث، رجال و...از آن جمله اند.
8) منابع حدیثی
هریک از منابع حدیث از نظر تاریخ، روش مؤلّف، حجم، اعتبار و... ویژگی‌هایی دارد که شناخت آن‌ها برای استفادة بهتر از کتاب لازم است. در این بخش از دانشنامه، مقالاتی که در معرفی منابع مختلف حدیث نگاشته شده، قرار داده شده است.
بخش اهل بیت (ع)
رده های این بخش عبارتند از:
| آل عبا (ع) | حضرت فاطمه (س) | مرثیه اهل البیت (ع) |
| ائمۀ اطهار (ع) | خانه های اهل البیت (ع) | معارف اهل البیت (ع) |
| اصحاب اهل البیت (ع) | خطبه های اهل البیت (ع) | منابع با موضوع اهل البیت (ع) |
| جایگاه اهل البیت (ع) | دشمنان اهل البیت (ع) | پیامبر اکرم (ص) |
| حرم های اهل البیت (ع) | شعرای اهل البیت (ع) |
1) آل عبا (ع): منظور از «آل عبا» همان «خمسۀ طیّبه»، یعنی رسول خدا (ص)، حضرت علی (ع)، حضرت زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) هستند که در زیر عبای پیامبر (ص) جمع شدند و آیۀ تطهیر در شأن آنان نازل گردید.
2) ائمه اطهار (ع): منظور دوازده امام شیعیان هستند که در این رده، مقالات مرتبط با ایشان قرار داده شده است.
3) اصحاب اهل البیت (ع): تربیت‌یافتگان مکتب اهلبیت (ع)، نمونۀ بارز انسان‌های وارسته و الگوهایی شایسته در اطاعت و پیروی از ائمة اطهار هستند. مقالاتی که در معرفی ایشان در دانشنامه وجود دارد، در این رده جای گرفته است.
4) جایگاه اهل البیت (ع): شناخت جایگاه اهلبیت (ع) در نظام هدایتگری خلق، از مهم‌ترین ارکان شناخت ایشان به‌شمار می‌آید. در این رده از دانشنامه، مقالاتی با این موضوع وجود دارد.
5) حرم های اهل البیت (ع): منظور از حرم‌های اهلبیت (ع)، قبور مطهرشان است که زیارتگاه دوستداران آنان است. در این رده از دانشنامه، مقالاتی در معرفی این مکان‌های شریف وجود دارد.
6) منابع با موضوع اهل‌البیت (ع): آشنایی با اهلبیت (ع) و پژوهش درخصوص زندگی ایشان، نیازمند شناخت منابع روایی و کتابهای نگاشته‌شده در این موضوع است.
بخش اعتقادات
مباحث اعتقادی، از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در دانشنامۀ اسلامی است. فهرست مهم‌ترین رده‌های این بخش عبارتند از:
| * امامت | * معاد |
| * توحید | * منابع اعتقادی |
| * تعاریف و کلیات | * نبوت |
کلام
| * ادیان و فرق | * فرقه های کلامی |
| * اصطلاحات کلامی | * متکلمان |
| * تفسیر کلامی |
اخلاق و آداب
| * آداب و سنن | * اخلاق خانواده | * صفات پسندیده |
| * اخلاق اجتماعی | * اخلاق فردی | * منابع اخلاق اسلامی |
| * اخلاق اجتماعی پسندیده | * تفسیر تربیتی | * کلیات اخلاق |
| * اخلاق الهی | * صفات ناپسند |
فقه
| * آیات الاحکام | * اصطلاحات فقهی | * فقیهان |
| * احکام | * اصول فقه | * منابع اجتهاد در فقه شیعه |
| * ادله فقهی | * انواع حکم فقهی | * منابع فقهی |
| * ادوار فقه شیعی | * تفسیر فقهی |
تاریخ و تمدن اسلام
| * تاریخ اسلام | * جغرافیای تاریخی جهان اسلام | * فرهنگ و تمدن اسلام |
| * تاریخ تشیع | * شخصیت ها | * نقش مسلمانان در دانش بشری |
| * تقویم تاریخ اسلام | * علم و هنر |
منابع
| * آثار شهید مطهری |
* منابع تاریخ انبیا(ع) |
* منابع فرهنگ و تمدن اسلام |
| * ترجمه های قرآن | * منابع تاریخ تشیع | * منابع فقهی |
| * تفاسیر | * منابع تاریخ علوم | * منابع فلسفی |
| * دائرة المعارف ها | * منابع جغرافیای اسلامی | * منابع قرآنی |
| * سرگذشت نامه ها |
* منابع حدیثی
|
* منابع مرجع |
| * فرهنگ نامه ها | * منابع دیجیتال اسلامی | * منابع منطق |
| * منابع احکام |
* منابع رجالی
|
* منابع واژه شناسی قرآن |
| * منابع اخلاق اسلامی | * منابع روان شناسی اسلامی | * منابع کتاب شناسی |
| * منابع اصول فقه | * منابع زیارات و ادعیه | * منابع کلامی |
| * منابع اعتقادی | * منابع صرف و نحو | * نرم افزارهای علوم اسلامی |
| * منابع با موضوع اهل البیت علیهم السلام |
* منابع طب اسلامی
|
* نشریات |
| * منابع با موضوع پیامبر اکرم (ص) | * منابع عرفانی | * پایگاه‌های اسلامی |
| * منابع تاریخ اسلام | * منابع علوم حدیث | * کتابهای درسی حوزه |
| * منابع تاریخ اسلام | * منابع علوم قرآنی |
مراکز
| * دانشگاه های جمهوری اسلامی ایران | * مراکز تولید محتوای دیجیتال | * پژوهشگاه ها |
| * مدارس علمیه |
* ناشران جهان اسلام
|
* کتابخانه های جهان اسلام |
| * نهادهای انقلاب |
دورنمای دانشنامه اسلامی
بیش از هشت‌هزار مقاله دربارة موضوعات مختلف اسلامی در این دانشنامه درج شده است. امیدواریم با اقبال روزافزونِ کاربرانِ دانشنامه، در آیندۀ نزدیک، مقالات بیشتر و باکیفیت‌تر در دانشنامۀ اسلامی ثبت شود و با توجه به هدف‌گذاری و سرعت پیشرفت دانشنامه، این پایگاهِ داده، محل تضارب آراء در جهان تشیّع شود و اطلاعات دقیق و صحیحی از آن استخراج گردد.