در شامگاه جهالت، عالمان چراغهای زمیناند و وارث پیامبران. رسول اکرم(ص) فرمودند:
« الْعُلَمَاءُ مَصَابِيحُ الأَرْضِ وَ خُلَفَاءُ الأَنْبِيَاءِ وَ وَرَثَتِي وَ وَرَثَةُ الأَنْبِيَاءِ »؛ « علما چراغهای زميناند و جانشينان پيامبران و وارثان من و پيامبران هستند » (نهجالفصاحه، ص580).
ارزش عبادت عابدان به معرفتی است که از چشمۀ عالمان میجوشد. حضرت امام باقر(ع) فرمودند:
« عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ أَلْفَ عَابِدٍ »؛ « دانشمندی که از علمش بهره ببرند، برتر از هفتادهزار عابد است » (تحفالعقول، ص 294).
عالمان، پناهگاه ایمان مردماناند. امام هادی(ع) میفرمايند:
«اگر بعد از غيبتِ قائم ما، علمايی نبودند که بهسوی او مردم را فرامیخوانند و به وجود او رهنمون میشوند و با حجتهای الهی از دين او دفاع میکنند و بندگان ناتوان خدا را از دام ابليس و پيروان او میرهانند، بیگمان، همۀ مردم از دين خدا برمیگشتند» (الفصول المهمة في أصول الأئمة، ج 1، ص 604).
عالمان زندهاند؛ اگرچه تن به خاک سپرده باشند. شهر بیعالِم، دیار مردگان است. امام علی(ع) میفرمايد:
« الْعَالِمُ حَيٌّ وَ إِنْ كَانَ مَيِّتا، الْجَاهِلُ مَيِّتٌ وَ إِنْ كَانَ حَيّا »؛ « عالم زنده است؛ گرچه مرده باشد. نادان مرده است؛ گرچه زنده باشد » (عيون الحكم و المواعظ، ص 45).
کلام عالمان، نور است و درک محضرشان مایۀ نیکبختی. امام علی(ع) میفرمايد:
«با دانشمندان همنشين شو تا نيکبخت شوى» (غررالحکم، باب المجالسه).
یکی از آن زندگان همیشۀ تاریخ و وارثان علم، علامۀ بزرگوار محمدباقر مجلسی(ره) است که خدمات خالصانهای در راه نشر معارف اهلبیت(ع) و اعلام کلمة توحید انجام داده است و بیتردید یکی از بزرگترین خادمان شریعت محمدی(ص) است. در میان علمای اسلام، کمتر شخصیتی میتوان یافت که به جامعیت علامه مجلسی(ره) باشد. اگرچه نام علامه بهدلیل اثر بینظیری مانند بحارالانوار با حدیث شناخته میشود، باید دانست ایشان افزون بر حدیث، در تفسیر، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه نیز سرآمد روزگار خویش بود. علاوه بر این، تبحر علامه در علوم عقلی همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه در کنار حضور فعالش در فعالیتهای اجتماعی و سیاسی از او شخصیتی بینظیر ساخته است.
گوشه ای از زندگینامۀ علامه مجلسی (ره)
با توجه به سیاست علامه مجلسی(ره)، بیان مختصری از زندگی این عالم بزرگ شیعی که فرهنگ شیعه وامدار کوششهای علمی و دینی ایشان است، ضرورت دارد.
محمدباقر مجلسی، معروف به علامه مجلسی در سال 1037قمری (1006شمسی) در اصفهان در خانوادهای اهل علم و فضیلت دیده به جهان گشود. تولّد ایشان در عصر مرجعیت میرداماد، فقیه و فیلسوف مشهور اتفاق افتاد. او در اواسط نیمۀ دوم سدۀ یازدهم قمری و دهسال اوّل سدۀ دوازدهم، مشهورترین دانشمند فقیه و محدّث نامور شیعۀ امامی و شیخالاسلام اصفهان و سرآمد علمای آن شهر عالمپرور بود.
محمدباقر مجلسی، سومین پسر ملامحمدتقی مجلسی است که خود از مفاخر علمای شیعه بهشمار میآید. علامه مجلسی در اواخر حکومت صفویه، با پشتکار فراوان خود توفیق یافت از راه تألیف و تصنیف کتابها و تدریس علوم و فنون اسلامی و تعلیم و تربیت شاگردان بسیار و ادارۀ امور دینی شیعیان عصر خویش، خدمات مثبت و سازندهای به مردم مسلمان ایران ارائه کند.
بیشتر تحصیلاتش در علوم دینی، در خدمت پدر بزرگوارش بود و از دیگر استادان او میتوان به ملامحمدصالح مازندرانی (شوهر خواهرش)، ملاحسنعلی شوشتری، میرزارفیعالدین طباطبایی نایینی، میرمحمد قهپایی اصفهانی، ملامحمدشریف رویدشتی اصفهانی، شیخ عبدالله بن شیخ جابر عاملی، شیخ علی عاملی نوادۀ شهید ثانی، ملامحسن فیض کاشانی، سیّد میرزای جزایری، ملامحمدطاهر قمی و... اشاره کرد.
از میان خیل شاگردان علامه مجلسی میتوان به سیّد نعمتالله جزایری، میرمحمدصالح خاتونآبادی، حاج محمد اردبیلی، مولی ابوالحسن شریف عاملی غتونی، شیخسلیمان ماحوزی بحرینی، ملامحمد سراب، میرزاعبدالله تبریزی اصفهانی، میرمحمدحسین خاتونآبادی، ملامحمد مجلسی (پسر عموی علامه) اشاره کرد.
علامه در شب بیستوهفتم ماه مبارک رمضان 1110قمری در اصفهان به جهان باقی شتافت. ایشان در کنار مسجد جامع اصفهان و نزدیک خانهاش در جوار پدر دانشمند خود، ملامحمدتقی مجلسی، مدفون شد.
عظمت علامه مجلسی از نگاه دانشمندان
عظمت شخصیت و آثار علامه مجلسی همواره دانشمندان بزرگ را به تأیید و تحسین واداشته است. گوشه ای از گفتار دانشمندان شیعه در مورد علامه را ذیلاً می آوریم:
- مرحوم اردبيلى صاحب كتاب «جامع الرواة» كه بنا بر تصريح خودش 11 اجازه روايت دارد درباره او چنين مى گويد: محمد باقر فرزند محمد تقى فرزند مقصود على ملقّب به مجلسى، استاد و شيخ ما و شيخ اسلام و مسلمين و خاتم المجتهدين است؛ او امام، علّامه، محقّق، مدقّق، جليل القدر، عظيم الشأن، رفيع المنزله، وحيد العصر، فريد الدهر، ثقة، ثبت، عين، كثير العلم و جيّد التصانيف است. امر او در علوّ قدر، عظمت شأن، بلندى مرتبه، تبحّر در علوم عقليّه و نقليّه، دقّت نظر، صائب بودن رأى، وثاقت، امانت و عدالت مشهورتر است از آنكه ذكر شود، و فوق اين تعبيرات است؛ فيض او و والدش چه در زمينه امور دنيوى و چه اخروى به اكثر مردم از عام و خاص رسيده است، جزاه اللّه تعالى افضل جزاء المحسنين. او داراى كتابهاى نفيس و بسيار خوبى است كه مرا اجازه داد از تمام آن كتابها روايت كنم [1]
- معاصر ديگر او شيخ محمد بن حسن حرّ عاملى صاحب كتاب «وسائل الشيعة» درباره آن بزرگوار مى گويد: محمد باقر فرزند مولاى ما محمد تقى مجلسى عالم، فاضل، ماهر، محقّق، مدقّق، علّامه، فهّامه، فقيه، متكلّم، محدّث، ثقة ثقة، جامع محاسن و فضائل، جليل القدر، عظيم الشأن اطال اللّه بقاءه؛ براى او مؤلفات سودمند بسيارى است. [2]
- امير محمد صالح خاتون آبادى درباره او مى گويد: مولانا محمد باقر مجلسى نوّر اللّه ضريحه الشريف، او از بزرگترين اعاظم فقهاء و محدّثين و علماى اهل دين است، و در فنون فقه، تفسير، علم حديث، رجال، اصول كلام و اصول فقه بر ساير فضلاء فائق آمد، و بر گروهى از علماء مقدّم بود بطورى كه احدى از متقدمين از اهل علم و عرفان و متأخرين آنان از نظر جلالت و عظمت به مرتبه او نرسيدند و جامعيّت اين مرد الهى را نداشتند. [3]
- علّامه طباطبائى بحر العلوم در اجازه اى كه به سيد بزرگوار سيد عبد الكريم داده است مرحوم علّامه مجلسى را چنين ثنا گفته است: خاتم المحدّثين و ناشر علوم شريعت، عالم ربانى و نور شعشعانى، خادم اخبار ائمه اطهار و غوّاص بحار الانوار دائى ما علّامه محمد باقر كه شكافنده علوم دين است. [4]
- محقق كاظمى درباره علّامه مجلسى مى گويد: او منبع فضائل و اسرار حكمت و غوّاص بحار الانوار و استخراج كننده گنجينه هاى اخبار و رموز آثار، شخصيتى كه همانند او در اعصار و ادوار ديده نشده است، او كشف كننده انوار تنزيل و اسرار تأويل و حل كننده معضلات احكام و مشكلات فهم ها با بهترين طريق و نيكوترين دليل بوده است. [5]
- محدّث نورى صاحب كتاب «مستدرك الوسائل» از علّامه مجلسى چنين ياد مى كند كه: توفيقى كه براى اين شيخ معظّم حاصل شده است براى احدى در اسلام ميسّر نگرديده است از ترويج مذهب و اعلاى كلمه حق و شكستن قدرت و صولت بدعتگذاران و قلع و قمع كننده دستاوردهاى ملحدين و زنده كننده سنّتهاى فراموش شده دين و نشر دهنده آثار پيشوايان مسلمين به طرق و راه هاى متعدد و شكلهاى مختلف كه بهترين آنها تصانيف و كتبى است كه در ميان مردم شايع و روز و شب همه اصناف از عالم و جاهل، خاص و عام، عربى و عجمى از آنها بهره مىبرند، و از مجلس او گروه زيادى از فضلاء بيرون آمده اند كه تلميذ بزرگ او ملّا عبد اللّه اصفهانى تعداد آنها را هزار نفر ذكر كرده است [6]
- علّامه نورى از بعضى از شاگردان صاحب جواهر رحمة اللّه نقل مى كند كه گفت: استاد ما شيخ الفقهاء صاحب كتاب «جواهر الكلام» روزى در مجلس بحث و تدريس خود فرمود: ديشب در عالم رؤيا مجلس عظيم و با شكوهى را ديدم و جماعتى از علماء در آن حضور داشتند و دربانى كنار درب آن مجلس بود، من از او اذن گرفتم و او مرا وارد مجلس نمود، ديدم تمام علماء از متقدمين و متأخرين در آن مجلس جمع بودند و علّامه مجلسى در صدر آن مجلس بود، من در شگفت شدم و از آن دربان سؤال كردم از علّت تقدّم علّامه مجلسى بر ديگران، او در پاسخ گفت: او نزد ائمّه عليه السّلام معروف است. [7]
معرفی وبگاه علامه مجلسی (ره)
گرامیداشت بزرگانی چون علامه مجلسی، احترام به مقام علمِ حقیقی است؛ لذا از جلیلترین آنها، علامه محمدباقر مجلسی آغاز کردیم تا فضای مجازی نیز به نام و یاد ایشان معطر شود. مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهلالبیت(ع) رسالت خود میداند که قدمی هرچند کوچک در این راه پُربرکت بردارد. دراینراستا اقدام به راهاندازی پایگاهی اینترنتی با عنوان علامه مجلسی کرده است. رسالت این پایگاه، معرفی همهجانبۀ علامه مجلسی و آثار ایشان است.
بخش های مختلف وبگاه علامه مجلسی (ره)
این بخش شامل مقالات فراوانی دربارة زندگی پُربرکت این دانشمند بزرگ شیعه و بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی جامعۀ معاصر با علامه مجلسی است. از عناوینی که در این بخش آمده، علامه مجلسی و سلسلۀ صفویه، زندگی سیاسیِ علامه مجلسی، سلوک علامه مجلسی، مقبره، وصیتنامه و زندگینامة علامه مجلسی و... است.
نام علامه مجلسی با اثر شاخص و ارزشمند، بحارالانوار، گره خورده است؛ اما این کتاب فقط یکی از ثمرات زندگی پُربرکت این عالم شیعی است. آثار فراوان دیگری از علامه مجلسی به یادگار مانده که در این بخش از پایگاه، کتابها و مقالات فراوانی در معرفی این آثار ارائه شده است. برخی از این آثار عبارتند از: مرآةالعقول که از ارزشمندترین شروح اصول کافی بهشمار میآید، حلیةالمتقین، مقباسالمصابیح، مشکوةالانوار و... .
شناخت استادان بزرگوار علامه مجلسی کمک شایانی به شناخت منش و روش ایشان میکند. همچنین ایشان در طول عمرِ بابرکتش، شاگردان فراوانی به عالم تشیّع معرفی کرده که هریک خود منشأ برکات فراوانی شدهاند. این بخش از پایگاه، مروری است بر استادان و شاگردان علامه مجلسی.
شخصیت و آثار علامه مجلسی همواره مورد توجه و تحسین بزرگان و دانشمندان شیعه بوده است. این بخش از پایگاه به انعکاس نظرات علما و دانشمندان دربارة علامه مجلسی اختصاص یافته است.
شخصیت، آثار، آرا و موضوعات دیگر دربارة علامه مجلسی، همواره عناوینی ارزشمند برای پژوهش و تحقیق بوده است. اگرچه در سالهای اخیر پژوهشهای فراوانی در این حوزه انجام شده، هنوز عناوین فراوانی وجود دارد که باید مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. در این بخش از پایگاه به معرفی این عناوین پرداخته شده است که بخشی از آنها عبارتند از:
الف) امامت از دیدگاه علامه مجلسی: ایشان یکی از چهرههای شاخص در احیای امر امامت است؛ بهخصوص با تألیف کتابی مانند بحارالانوار که یکی از منابع جامع امامشناسی بهشمار میآید. علامه مجلسی چه در بحارالانوار و چه کتب دیگر، نظراتش را دربارۀ مباحث امامت که چکیدۀ دانش روایی و قرآنی اوست، بیان داشته است. بررسی این نظرات میتواند برای علاقهمندان پژوهش درخصوص مسئلۀ امامت بسیار سودمند و مفید باشد. در این بخش از پایگاه، عناوین تحقیقی فراوانی در زمینۀ امامت در آثار علامه مجلسی ارائه شده است.
ب) بررسی مباحث علوم قرآنی و علوم حدیث و تفسيری، از ديدگاه علامه مجلسی: مباحث تفسیری و همچنین مباحث علوم قرآن و علوم حدیث بهصورت پراکنده در آثار علامه مجلسی بهچشم میخورد که تحلیل و بررسی این دیدگاهها میتواند عناوین بسیار مهم پژوهشی در علوم فوق بهشمار آید. در این قسمت، عناوین پژوهشی فراوانی در حوزههای یادشده در اختیار کاربران قرار دادهایم.
ج) بررسی آرای کلامی علامه مجلسی: مباحث کلامی مختلفی در آثار علامه مجلسی بحث و بررسی شده است. دیدگاههای کلامی ایشان با توجه به تسلّط کامل علامه بر معارف قرآن و حدیث میتواند یکی از منابع مهم علم کلام باشد. در این بخش از پایگاه، عناوین مختلف پژوهشی درخصوص مباحث مختلف کلامی از دیدگاه علامه مجلسی به پژوهشگران پیشنهاد شده است.
د) بررسی روش فقهالحدیثی علامه مجلسی: بیتردید آثار علامه مجلسی، از مهمترین منابع فقهالحدیثی شیعه است. بررسی این روش با توجه به آثار ایشان، مجموعه عناوین پژوهشی هستند که در این بخش به پژوهشگران معرفی شده است.
در این بخش، پرسش و پاسخهایی دربارۀ علامه مجلسی و آثار ایشان بهویژه بحارالانوار مطرح شده است؛ ازجمله پرسشهایی دربارة اعتبار سندی روایات بحارالانوار، ارتباط علامه مجلسی با دربار صفوی، وجود روایات ضعیف در بحارالانوار و... .
در این بخش، مقالاتی دربارة علامه مجلسی و آثار ایشان برای مطالعه و استفادۀ کاربران آمده است. بررسی و نقد تکتک آثار و دیدگاههای علامه، شرح احوال و آثار ایشان و... بخشی از این مقالات را تشکیل میدهد.
کتابشناسی، از عناصر اصلی تحقیق است. این بخش به معرفی آثار منتشرشده دربارۀ علامه مجلسی و آثار ایشان میپردازد که میتواند مورد استفادۀ پژوهشگران قرار گیرد.
شخصیت شناسی علامه مجلسی
موضوعاتی دربارة شخصیت علامۀ مجلسی، مانند خاندان علامه مجلسی، شخصیت معنوی علامۀ مجلسی، حکایات دربارۀ علامه مجلسی، موضوعات از دیدگاه علامه مجلسی، توصیهها و وصایای ایشان، در این قسمت از پایگاه، طرح و ارائه شده است.
آثار علامه مجلسی
مقالاتی دربارة هریک از آثار علامه مجلسی، زینتبخش این قسمت از پایگاه است. مهمترین این آثار بعد از بحارالانوار عبارتند از: مرآهالعقول، ملاذالأخیار، الفرائدالطریفه، شرح أربعین حدیث، حقالیقین، زادالمعاد، تحفهالزائر، عینالحیاه، صراطالنجاه، حلیهالمتقین، حیاهالقلوب، مشکاهالأنوار، جلاءالعیون.
علامه مجلسی در آییه رسانه ها
در این بخش، نقد و نظرهایی که در رسانههای جمعی، مطبوعات، پایاننامهها و... دربارۀ علامه مجلسی بیان شده، منعکس شده است.
نگارخانه
در این بخش، تصاویر، صوت و فیلمهایی مرتبط با علامه مجلسی آورده شده است.
در پایان باید این نکته را یاد آور شویم که قصور در معرفی پیشروان علم و عمل مانند علامه مجلسی خسارتی است بزرگ برای جامعه اسلامی. لذا از همه علاقه مندان ابلاغ کلمه الله استدعا داریم با نقد موشکافانه خود ما را در رسالتی که در پیش گرفته ایم یاری نمایند.
[1] ) فاضل صالح شيخ عبد اللّه فرزند شيخ جابر عاملى.
[2] ) سيد شرف الدين على بن حجة اللّه بن شرف الدين طباطبائى شولستانى متوفّاى 1060، مؤلف كتاب «توضيح المقال»
[3] ) سيد نور الدين على بن على بن الحسين موسوى عاملى متوفّاى 1068، كه بوسيله نامه اجازهاى را براى علّامه فرستاده، و مجاور بيت اللّه الحرام بوده است؛ او صاحب كتاب «الفوائد المكية» مى باشد و شرحى بر «مختصر النافع» و شرحى بر «اثنى عشريه» شيخ بهائى دارد
[4] ) شيخ على فرزند شيخ محمد فرزند حسن فرزند شهيد ثانى، متوفّاى 1103، صاحب «شرح كافى» و «الدر المنثور»
[5] ) سيد على خان فرزند سيد نظام الدين شيرازى، شارح صحيفه سجاديه و كتاب صمديه و صاحب كتاب «سلافة العصر» و «درجات الرفيعة فى طبقات الامامية» و «انوار الربيع فى انواع البديع» و ديگر تصانيف، او در سال 1120 وفات يافته است
[6] ) سيد فيض اللّه فرزند سيد غياث الدين محمد طباطبائى قهپائى «12»
[7] ) مولى محمد تقى مجلسى والد معظّم خود علّامه، كه در سال 1070 وفات يافته است